Politiek is voor losers, vinden Oekraïense jongeren

Oekraïense verkiezingen

Vijf jaar na de pro-Europese opstand op de Majdan in Kiëv – bekend als de Euromajdan – overheerst de teleurstelling. De machtswisseling heeft niet de hervormingen gebracht waarop Oekraïense jongeren hadden gehoopt en daarom zouden ze zich nu afkeren van de politiek. Maar klopt dat beeld wel? Jongeren zijn vooral bezig met geld verdienen en zelfontplooiing, net als millennials in andere landen. Politiek is in hun ogen iets voor losers. Het gevaar van hun apolitieke houding zien ze niet, schrijft Denys Podjatsjev, socioloog in Charkiv.

door Denys Podjatsjev

In Oekraïne is de ‘Majdan-generatie’ een begrip geworden. Maar zijn het wel jongeren die daarmee kunnen worden aangeduid? De Majdan is namelijk maar voor een deel van de jonge mensen een omslagmoment geweest. Niet dat ook maar iemand op het moment zelf onverschillig stond tegenover de gebeurtenissen, maar daarmee was de Majdan-opstand nog niet een jongerenbeweging.

euromaidan protests wiki commonsOekraïners protesteren massaal tegen pro-Russische regering, december 2013. Foto Wikimedia

Daarvan getuigt een onderzoek door twee sociologische instituten uit december 2013, januari en begin februari 2014 onder de deelnemers aan de Majdan-opstand. De sociologen maakten een onderscheid tussen drie stadia: de Majdan-demonstratie (de miljoenen die eind 2013 door Kiev liepen), het Majdan-tentenkamp (het kamp op het plein vóór de escalatie van het verzet tegen de ordetroepen) en de Majdan-veldslag (de gemobiliseerde activisten, klaar voor de aanval). In alle drie de fasen was het aandeel van mensen tussen de 18 en 29 jaar niet het grootst. Het aantal jongeren was weliswaar groter dan hun percentage van de Oekraïense bevolking en varieerde van 38% (in de ‘miljoenenmars’) tot 33,2% (de veldslag). Maar dat is te weinig om de Majdan tot een jongerenprotest te bestempelen. De grootste groep bestond uit mensen tussen de 30 en 54 jaar (49% tot 56%).

generaties euromajdanCijfers: Democratische Initiatieven, Kiev

Een ander interessant resultaat van ditzelfde onderzoek was een waardenschets van de Euromajdan-deelnemers. Als uitgangspunt gebruikten de onderzoekers de methodiek van de European Social Survey, met name de sectie gericht op onderzoek naar waarden. Het bleek dat de deelnemers aan de Majdan-demonstratie in december 2013 ‘het meest Europees in Europa’ waren. De deelnemers aan het protest gaven prioriteit aan universele waarden en behulpzaamheid, zelfstandigheid en veiligheid. Het minst waarde hechtten ze aan persoonlijke macht en rijkdom, aan conformisme en hedonisme. In hun waardenpatroon stonden de Euromajdan-demonstranten veel dichter bij Noord-Europeanen dan bij hun landgenoten.

Passieve meerderheid versus actieve minderheid

Nog een feit dat de veronderstelling in twijfel trekt dat de ‘Majdan-generatie’ in de eerste plaats uit jonge mensen bestond. Van jaar tot jaar, voor en na de Euromajdan, constateerden onderzoekers een toenemende apolitieke houding bij de Oekraïense jeugd. Maar omdat dergelijk onderzoek veel vaker werd gedaan na Euromajdan dan ervoor, zijn onderzoekers geneigd een verkeerde conclusie te trekken, namelijk dat er in 2013-2014 een opleving was van activiteit, die spoedig plaatsmaakte voor teleurstelling. Dit geldt echter alleen voor het actiefste deel van de maatschappij dat eind 2013 ongemerkt de kritische grens had overschreden.

Voor revolutionaire veranderingen is, zoals bekend, 3 tot 7% van de bevolking voldoende. En volgens sociologen van de universiteit van Pennsylvania is voor beslissende veranderingen in de maatschappij de steun van slechts 25% van de bevolking nodig. Aan de vooravond van de Euromajdan behoorde meer dan 25% van de Oekraïners tot de potentiële protestgroep. Euromajdan was de triomf van de meest gepassioneerde Oekraïners die elkaar daar op het plein in Kiëv vonden. Naar mijn idee waren er twee verschillende bewegingen binnen één maatschappij. Enerzijds daalde het algehele protestpotentieel, anderzijds steeg de consolidatie van de gepassioneerde actievoerders. Dit kan ongeveer zo in beeld worden gebracht.

op en neerBlauwe lijn: protestpotentieel. Rode lijn: actievoerders

Sociologen maken een fout door te beweren dat de algehele teleurstelling na Euromajdan voornamelijk aan de Oekraïense jeugd is toe te schrijven. Voor teleurstelling heb je eerst enthousiasme nodig. De jonge Oekraïense generatie had in 2014 echter al langere tijd een apolitieke houding. Dat bewijst het feit dat jongeren van 18 tot 29 jaar – een leeftijd waarop mensen de meeste energie hebben en initiatiefrijk zijn – niet de meerderheid op de Majdan vormden. 

Ter verduidelijking geef ik de uitkomsten van een interessant onderzoek. Het Nieuw Europa Centrum en de Friedrich Ebertstichting hielden in 2017 een enquête over de Oekraïense jeugd in 2017 onder jongeren van 14 tot 29 jaar. 65% van de ondervraagden zei geen enkele belangstelling voor politiek te hebben, onder de respondenten van 14 tot 17 jaar was dat 55%, van de leeftijdsgroep van 25 tot 29 jaar was dat 35%. Hoe ouder, hoe meer belangstelling. Slechts 13 % van de respondenten zei zich altijd wel voor politiek te interesseren. Het meest bang zeiden de jongeren te zijn voor corruptie (37%) en oorlog in Oekraïne of de wereld (36%). Daarop volgden problemen met gezondheid (34%) en werkloosheid (32%).

Uit de enquête bleek dat de Oekraïense jeugd toenadering tot Europa toejuicht, maar weinig vertrouwen heeft in Europa zelf. Een absolute meerderheid van de jeugd (60%) vindt toetreding van Oekraïne tot de EU noodzakelijk, omdat dit leidt tot economische ontwikkeling. In het zuiden was 42% van de respondenten deze mening toegedaan en in het oosten slechts 33%.

Welvaart op nummer één

Verrassend was aan welke menselijke waarden de jongeren het grootste belang toekenden. Op de eerste plaats kwam voor hen economische welvaart (28%), op de tweede plaats stond mensenrechten (18%), op de derde plek persoonlijke veiligheid (16%). Het democratisch gehalte van het land kwam op de laatste plaats en kreeg slechts 7% van de stemmen.

Daaruit is op te maken dat de regionale verschillen ook in het bewustzijn van de jongeren blijven bestaan en ten tweede dat de Oekraïense jeugd zich vooral bezighoudt met individuele problemen, vooral materiële. Jawel, mensenrechten kwamen op de tweede plaats en dat klopt aardig met het feit dat de ‘miljoenenmars’ in Kiëv in december 2013 geprovoceerd werd door mensenrechten en recht op waardigheid nadat studenten afgeranseld waren. Maar in het algemeen blijkt uit de kwesties die de jeugd constant bezighouden – welvaart, werkloosheid en ontplooiing – dat romantici in deze groep niet zo talrijk zijn als men zou denken.

Het komt er op neer dat de oudere generatie verontwaardigder was over de klappen die de studenten 30 november 2013 kregen dan hun medestudenten en leeftijdgenoten. Het was geen toeval dat begin december 2013 steeds mensen van middelbare leeftijd voor de tv-camera’s stonden die zeiden dat ze gingen protesteren om ‘de kinderen te verdedigen’.

bevolking oekraineBevolkingsopbouw Oekraïne tijdens de Euromajdan

Het nieuwe materialisme

Jonge mensen zijn geatomiseerd en gefixeerd op problemen van zichzelf en hun gezin. Met groepsproblemen zijn ze niet bezig (als je met groep tenminste geen subcultuur bedoelt). Ik ben het met mijn collega Iryna Bekesjkina van de denktank Democratische Initiatieven eens dat actievere maatschappelijke betrokkenheid na Euromajdan schijn is. Inderdaad gaat een groeiend vertrouwen in maatschappelijke initiatieven niet gepaard met enthousiasme om nieuwe eigen maatschappelijke initiatieven te nemen.

Veel jongeren zijn bereid om wat geld te doneren aan NGO's, maar blijven zelf passief

De meerderheid wil wel meeleven, veel mensen zijn zelfs bereid om wat geld te doneren, maar meer niet. Het lijkt op een nieuw soort paternalisme waarin iemand anders mijn problemen moet oplossen, en niet ikzelf. Vroeger was die ‘iemand’ alleen de overheid, nu zijn dat ook maatschappelijke organisaties (vanwege de permanente organisatorische en politieke impotentie van de overheid).

Bovendien zijn Oekraïners geneigd om anderen te overschatten terwijl ze zelf hun gedrag niet erg veranderen. Volgens ‘Democratische initiatieven’ van Bekesjkina zag 50% van de Oekraïners in 2015 de bereidheid in het land om maatschappelijk actief te worden stijgen, maar slechts 18% wilde zelf actief worden. Na Euromajdan steeg het vertrouwen in maatschappelijke organisaties sterk, maar tegelijkertijd klagen vertegenwoordigers van diezelfde organisaties over de onverschilligheid en passiviteit van brede lagen van de bevolking.

patienten ngo okeraineOekraïense patiëntenvereniging: 'Wij overwinnen!' Foto: patients.org.ua

Euromajdan kan beter worden beschouwd als een mijlpaal die de geschiedenis van het land opdeelde in een periode ervoor en erna, maar het land niet heeft verenigd. De hybride oorlog met Rusland, daarentegen, hielp het land veel meer een eenheid te worden. In Oekraïne vond vóór de oorlog juist een mentaal schisma plaats tussen voorstanders en tegenstanders van Euromajdan. Onder de jeugd waren er vermoedelijk niet minder tegen- dan voorstanders.

Door de oorlog verminderde de sympathie voor Rusland en voor integratie met Rusland, maar zij verdween niet helemaal. De tegenstanders van Euromajdan werden simpelweg naar de marge gedrukt, ze konden met hun overtuiging nergens heen. Ondanks de bloedige oorlog sympathiseren velen nog steeds met de Russische agressor. Deels heeft dat te maken met het effect van de Russische propaganda. De werking ervan is weliswaar kleiner, maar niet opgehouden. 

Waar zijn je leiders, Euromajdan?

Het probleem van de Euromajdan-opstand is dat zij geen nieuwe jonge leiders heeft voortgebracht die het symbool konden worden van de Revolutie van Zelfrespect. Het symbool van de beweging is een collectief, de mensen zelf. Zijn toonden een uitzonderlijk talent om zichzelf te organiseren, ze lieten de kracht zien van horizontale verbanden. Tegelijkertijd was er een totaal onvermogen om iets te bouwen als een hiërarchie, die zou hebben geholpen om een contra-elite te vormen en om de pogingen te weerstaan van de oude elites om het proces te sturen.  

Net als anarchisten wantrouwen jongeren iedere autoriteit al bij voorbaat 

Experts beoordelen dit verschijnsel verschillend, maar ze zijn het in één opzicht met elkaar eens, namelijk dat dit een kwalijke trek is van de Oekraïense mentaliteit. Oekraïners, zo denken ze, zijn niet geneigd om een autoriteit te dulden en wantrouwen hen die een autoriteit willen worden. Net als de ideologen van het anarchisme ziet de meerderheid elke autoriteit al bij voorbaat als immoreel van nature. Jonge mensen zijn geneigd om deze stelling niet alleen met woorden, maar ook met daden te bewijzen door zich van de politiek af te keren. Dat geldt om te beginnen voor verkiezingen. Veel jonge Oekraïners gaan slechts eenmaal naar de stembus. Ze zien het nut er niet van in, want ‘door te stemmen verandert er toch niets’.

Inderdaad kun je langzamerhand spreken van antipathie tegenover de politiek als zodanig. Peilingen wijzen uit dat driekwart van de jeugd geen enkel of heel weinig vertrouwen heeft in politici van welke kleur ook. Politiek als manier om je te manifesteren vinden jongeren merkwaardig en niet respectabel. Het lijkt alsof veel jongeren iemand die actief is geworden in de politiek als een loser zien. De politiek is een vluchtheuvel voor mensen die hun draai niet hebben gevonden in bijvoorbeeld het zakenleven of de creatieve industrie. 65% van de jongeren is het er helemaal of grotendeels mee eens dat de jeugd meer kansen moet krijgen, dat haar stem meer moet tellen, maar slechts 4% is bereid zelf politiek actief te worden. Het is duidelijk niet alleen een kwestie van persoonlijke onzekerheid.

Mondiaal verschijnsel

In mijn ogen kun je de oorzaken en aard van deze stemming van de Oekraïense jeugd alleen begrijpen als je breder kijkt. De Euromajdan-generatie dient te worden bestudeerd in de context van de generatie-theorie die in 1991 werd gelanceerd door de Amerikanen Neil Howe en William Strauss. Volgens deze theorie heeft elke generatie kenmerken, die bepaald zijn door het milieu waarin zij is opgevoed en volwassen is geworden. Hoewel dit model zich baseert op bestudering van de Amerikaanse en Britse maatschappij, is het naar mijn mening ook van toepassing op Oekraïne.

Als je de theorie toepast op de mensen die op de Majdan stonden, dan zie je dat de vertegenwoordigers van generatie X (geboren tussen 1961 en 1981) de motor van het protest vormden, waarbij de leden van generatie Y (geboren tussen 1982 en 1996) zich vervolgens aansloten. Leden van generatie Z (geboren rond 2005)  namen vanzelfsprekend niet deel aan de protesten. Generatie Y noemt men wel de millennials. Ze kenmerken zich door de wens in het hier en nu te leven, ze zijn niet bereid lang te wachten en willen onmiddellijk beloond worden.

Oekraiënse millennials lijken op de millenials in andere landen. Ze leven in het hier en nu en willen meteen beloond worden.

De historicus Jaroslav Hrytsak denkt dat de millennials nog kinderen zijn. Ze nemen niet deel aan de politiek omdat ze de oude instituties niet accepteren, maar ze haasten zich ook niet om nieuwe op te zetten. Ze hebben überhaupt geen haast, ze willen de verloren kindertijd van de jaren ’90 inhalen, toen niemand tijd voor hen had en hun ouders zich rot werkten om iets te verdienen.

Gevaar van apolitieke houding

De jongeren van generatie X zien het gevaar van hun apolitieke houding niet, maar reageren gevoelig als hun rechten worden bedreigd en het systeem onrechtvaardig is. Ze verzoenen zich daar niet mee, maar proberen op een of andere manier het gevaar de baas te zijn, alleen niet door zelf actief te worden. Millennials willen geen hiërarchie, ze willen zelf geen leider worden, maar erkennen de autoriteit van anderen niet. Precies om die reden zijn politieke partijen, zacht uitgedrukt, hun vreemd. Het netwerkmodel, dat uitgaat van horizontale verbanden, is hun vertrouwd. Moeten we de Majdan-organisatie van onderaf werkelijk als een typisch Oekraïens verschijnsel beschouwen?

Millennials die de smaak van technologie en innovatie te pakken kregen, hebben zich actief in het informatietijdperk gestort. En daardoor zijn ze veel meer betrokken bij internationale (mondiale) problemen. Hoe dichterbij generatie Z, des te sterker dit proces. Op de voorgrond staat de waarde van omgang met vrienden en gezin, want dat is de veiligste plek. Het heeft geen zin aan hun nationale (of andere ruimtelijke) identiteit en patriottisme te appelleren. Dankzij de technologie zijn de generaties Y en Z in veel grotere mate dan generatie X wereldburgers. Daarom slaan de verkiezingsleuzen op billboards niet aan, waarin wordt opgeroepen om de ‘meest patriottische’ kandidaten te steunen.

Oekraïne dat er in zijn 25 jaar onafhankelijkheid niet in is geslaagd een nationale staat te worden en zijn nationale identiteit ten volle te realiseren, zal vermoedelijk niet meer nog zo’n kans krijgen op een snelle evolutie van de nationale identiteit als in 2014 en later als gevolg van de oorlog. Hoewel de generaties Y en Z niet bereid zijn hun rechten te laten schenden en hoewel de Oranje Revolutie van 2004 [na fraude met de presidentsverkiezingen waardoor de pro-Russische kandidaat Viktor Janoekovitsj werd aangewezen kwamen de burgers in opstand en bereikten een nieuwe stembusgang. Daardoor werd Viktor Joesjtsjenko president tussen 2005 en 2010. Daarna kwam alsnog Janoekovitsj aan de macht, die bij de volgende opstand in 2013/14 werd verjaagd – red.] en de Euromajdan van 2014 werden geïnspireerd door het thema van verdediging van democratische rechten is Majdan als protestvorm niet een opwaartse, maar eerder een neergaande beweging. Bedacht als een ‘zuiver Oekraïense’ manier van protest tegen de wetteloosheid van de regering, is het de zwanenzang gebleken van generatie X.     

Jongeren zullen een nieuwe vorm van sociaal protest moeten uitvinden. Want om de corruptie en de doofheid van het systeem kunnen ze uiteindelijk niet heen.

De leden van deze (oudere) generatie hebben een van de laatste kansen benut om hun kinderen een beter leven te geven.  De regeringstermijn van president Porosjenko heeft bewezen dat deze kansen in veel opzichten verspeeld zijn. Je kunt zeggen dat de generaties Y en Z een vooruitziende blik hadden door zich van de politiek af te keren. Moeten we dan er op hopen dat een herhaling van een Majdan-protest waarschijnlijker wordt naarmate de Y’s en de Z’en volwassener worden? Het ligt meer voor de hand dat ze een nieuw model van sociaal protest moeten uitvinden. Want het systeem - door en door corrupt en doof voor hun belangen -  is gewoon blijven steken waar het was.

Denys Podjatsjev (1985) is een socioloog uit Charkiv. Hij werkt als projectmanager is bij het onderzoeksbureau 'Ukrainian Sociology Standard' en is expert in politieke en sociale processen in Oekraïne.

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.