Beroepsgeheim en andere barrières belemmeren actie tegen Russisch vermogen aan Zuidas

Nederland faciliteert ongeveer 45 miljard euro vermogen dat toebehoort aan Russen die op de sanctielijst van de EU staan. Vier weken na het begin van de oorlog tegen Oekraïne had het ministerie van Financiën op slechts 1 procent daarvan beslag weten te leggen. Berend de Haas legt uit waarom Nederland achterblijft bij België.

zuidas amsterdam PiqselsZuidas in Amsterdam. Foto Piqsel

door Berend de Haas

Circa 80 miljard euro Russisch vermogen staat er in Nederland geparkeerd, zo blijkt uit onderzoek van het Financieele Dagblad. Zo’n € 45 miljard is gelieerd aan personen of entiteiten die recentelijk zijn opgenomen op de sanctielijsten van de Europese Unie (EU).

Volgens ramingen van het ministerie van Financiën hebben Nederlandse financiële instellingen daarvan tot nog toe slechts € 400 miljoen aan Russische tegoeden bevroren. Dat bedrag lijkt in schril contrast te staan tot België, waar de autoriteiten intussen €10 miljard aan Russische activa hebben geblokkeerd.

Dat Nederland achterloopt, komt omdat de uitvoering van het EU-sanctiebeleid hier spaak loopt op een verscheidenheid aan technische problemen. Russische bedrijven zijn vaak in handen van de Russische staat of in het bezit van oligarchen die loyaal zijn aan het Kremlin. Hun vermogensbeheer wordt dikwijls overgelaten aan Nederlandse advocatenbureaus en notarissen, doorgaans gevestigd op de Amsterdamse Zuidas of op andere adressen van trustfirma’s. Zij hebben daarbij complexe financiële constructies opgetuigd zodat de Russische eigenaren of meerderheidsaandeelhouders hun connecties met de in Nederland geregistreerde bedrijven kunnen verdoezelen.

Kaag informeert Kamer

Op 15 maart bleek uit een Kamerbrief van minister Sigrid Kaag (D66) van Financiën dat Nederland voor ruim € 6 miljoen aan Russische tegoeden had bevroren. Dit bedrag was een week later opgelopen tot meer dan € 400 miljoen, zo meldde minister Kaag op 22 maart aan het parlement. Dit is een opvallend laag bedrag, indachtig de € 45 miljard die volgens onderzoek van het Financieele Dagblad in samenwerking met databedrijf Company Info op het conto staat van gesanctioneerde Russen.

Uit de inventarisatie van de krant kwam naar voren dat 3800 Nederlandse vennootschappen een Russische connectie hebben, zowel in de vorm van Russische eigenaren of bestuurders als in deelnemingen of adressen van niet-Russische bedrijven.

De sectoren, waarin deze bedrijven werkzaam zijn, omvatten alles van vastgoed tot luchtvaart, van telecom tot scheepsbouw. In totaal achttien partijen staan op de Europese sanctielijsten. Vier zijn financiële instellingen: Sogaz, VTB Bank, Bank Rossija en Sogaz. Veertien firma’s horen toe aan vermogende Russische staatsburgers.

Michail Fridman

Zo zijn het supermarktbedrijf X5 Retail Group en het op het Damrak genoteerde telecombedrijf Veon, goed voor € 15,3 miljard respectievelijk al € 14,4 miljard, beide in handen van Michail Fridman. Deze bankier is het doelwit van Europese sancties geworden vanwege zijn persoonlijke connecties met Vladimir Poetin en zijn steun voor ‘acties of beleidsmaatregelen die de territoriale integriteit, soevereiniteit en onafhankelijkheid van Oekraïne ondermijnen of bedreigen’, aldus de Europese Unie. Fridman bezit, via zijn aandeelhouderschap in de investeringsmaatschappijen Alfa Group en LetterOne (waar hij als bestuurslid is opgestapt de dag nadat er door de Europese Unie sancties tegen hem waren ingevoerd), ook aandelen in de zakenbank Amsterdam Trade Bank, die onderwerp is van een lopend witwasonderzoek van het Openbaar Ministerie, en eveneens in de gezondheidswinkelketen Holland & Barret. Deze aandelen zijn respectievelijk € 1,2 miljard en € 0,2 miljard waard.

IT-concerns

In Nederland zijn ook enkele grote Russische mediabedrijven gevestigd: te weten Yandex (het Russische Google) en VKontakte (vergelijkbaar met Facebook), beide voorgezeten door gesanctioneerde Russen. De internetzoekmachine Yandex aan de Zuidas werd op het moment van de invoering van de sancties bestuurd door plaatsvervangend CEO Tigran Choedaverdjan (op 16 maart als algemeen directeur afgestreden) en heeft een waarde van € 6,1 miljard. Choedaverdjan werd op de Europese sanctielijst geplaatst, omdat Yandex, dat zelf niet onder de sancties valt, een sleutelrol zou spelen in het verhullen van informatie over de oorlog in Oekraïne voor het Russische publiek. Om eenzelfde reden is ook Vladimir Kirijenko (sinds december 2021 algemeen directeur van VKontakte en zoon van Sergej Kirijenko, adjunct-directeur van de Poetins presidentiële administratie) opgenomen in de sanctielijst. Vkontakte staat in Amsterdam geregistreerd en is goed voor € 1,4 miljard.

Russische staat

De Russische staat is eveneens vertegenwoordigd op de lijst van te bevriezen Russische tegoeden. Zo bevinden zich in Nederland dochterbedrijven van de staatsbedrijven Rostec, deels wapenproducent en voorgezeten door voormalig KGB-agent Sergej Tsjemezov, en Rosneft, een oliemaatschappij met als algemeen directeur Igor Setsjin, ook wel ‘de grijze kardinaal van het Kremlin’ genoemd. Ook staatsinstituties als Gazprombank (de financiële arm van het staatsenergieconcern) en Promsvjazbank zijn verbonden aan Nederland. De laatste bank werd in 2018 genationaliseerd en dient nu als financier voor de Russische defensie-industrie. Promsvjazbank staat onder leiding van Pjotr Fradkov, zoon van voormalig Russisch premier en hoofd buitenlandse inlichtingendienst (SVR) Michail Fradkov, en maakt aanspraak op de Nederlandse vennootschap Promsvyaz Capital waarvan de waarde is geschat op € 0,8 miljard. Promsvyaz Capital en diens activa behoren nog toe aan de gebroeders Dmitri en Aleksej Ananiev, die tot 2018 ook nog als eigenaren golden voor Promsvjazbank zelf. Er wordt vanuit Promsvjazbank geprobeerd om, met behulp van Nederlandse advocaten, het nog bestaande kapitaal van Promsvyaz Capital via een vonnis te vorderen. Nu de bank door sancties is getroffen is het de vraag of de zitting die voor volgende maand bij de Amsterdamse rechtbank gepland stond überhaupt nog doorgaat.

Belastingtarieven

De reden voor veel Russische bedrijven om zich in Nederland te vestigen, is fiscaal van aard. Het bilaterale belastingverdrag tussen beide landen waarborgde tot voor kort dat deze ondernemingen gebruik konden maken van de gunstige tarieven voor rente, royalty’s en dividend die in Nederland gelden. Om kapitaalvlucht uit Rusland naar Nederland tegen te gaan zegde Moskou dit verdrag in mei 2021 eenzijdig op, nadat Nederland niet akkoord was gegaan met de door Rusland voorgestelde verdragswijzigingen. Desalniettemin blijft het aantrekkelijke Nederlandse belastingklimaat lonken. Uit onderzoek van Follow the Money, een Nederlandse nieuwssite voor financieel-economische onderzoeksjournalistiek, blijk dat er tot op heden op de balansen van aan Russen gerelateerde Nederlandse vennootschappen nog steeds een bedrag van € 38 miljard staat.

Meijer Rob 1920x660
Mr. Rob Meijer, jarenlang advocaat van de Russische staat. Foto Houthoff.

Advocatenconcerns

De Russische brievenbusfirma’s worden vaak met behulp van Nederlandse juridische dienstverleners opgezet en beheerd. Hierbij spelen grote trust- en advocatenkantoren op de Amsterdamse Zuidas een sleutelrol. Bijgestaan door deze juristen, notarissen en fiscalisten lukt het de Russische (staats)bedrijven om juridische structuren te scheppen om hun vermogen te verbergen. De eigenlijke eigenaar van een bedrijf kan zich zo verschuilen achter een reeks geanonimiseerde ‘offshore holdings’, die geregistreerd staan in andere belastingparadijzen zoals Cyprus, Malta of de Britse Maagdeneilanden.

Dikwijls faciliteren dit soort constructies ook belastingontwijking en zelfs het witwassen van onrechtmatig verkregen gelden. Grote spelers hierin zijn op de Zuidas gevestigde advocatenkantoren. Houthoff is met voormalig partner Rob Meijer het bekendste bureau. De bijnaam van Houthoff is het ‘Kremlin aan de Zuidas’ omdat het ‘t vaste kantoor is dat opkomt voor de belangen van Russische staat, bijvoorbeeld in de juridische procedures tegen de aandeelhouders van het genaaste olieconcern Yukos of Oekraïne om het Krimgoud.

Houthoff heeft een week na de het uitbreken van de oorlog in Oekraïne, net als het advocatenkantoor NautaDutilh, naar buiten gebracht de bestaande klantenrelaties met de Russische Federatie en gelieerde personen en bedrijven te verbreken en geen nieuwe Russische klanten meer aan te nemen. Andere kantoren zijn minder happig hun Russische klandizie zomaar te laten vallen. Zo blijven AKD, dat optrad voor het Nederlandse dochterbedrijf van staatsbedrijf Rosatom, Uranium One, en het Rotterdamse Beaufort Litigation, dat in opdracht werkt van Promsvjazbank, nog steeds hun Russische clientèle bedienen. Om niet in het openbaar uitspraak te hoeven doen over hun Russische cliënten beroepen zij zich op hun geheimhoudingsplicht.

Geheimhouding

Die beroepscode is één van de redenen waarom Nederland met de uitvoering van de EU-sancties naast het net lijkt te vissen. Door het gebrek aan meldplicht voor advocaten en notarissen is niet helder welke transacties zijn gestaakt en nog doorgaan. De bedragen die daarmee gemoeid zijn, worden daarom niet per se opgenomen in de communiqués van het ministerie van Financiën. Hoe het departement erop gaat toezien dat dergelijke beroepsgroepen het sanctiebeleid volgen is nog onduidelijk. Minister Kaag heeft wel laten weten dat nalatigheid neerkomt op een economisch delict.

Een andere reden voor het spaaklopen van de implementatie van de sancties is verwarring door precieze verwoording van de sancties. De regelgeving is multi-interpretabel. Dit verhindert de uitvoering van sancties tegen bedrijven die niet duidelijk toebehoren aan een gesanctioneerde Russische persoon of entiteit, bijvoorbeeld in het geval van een offshore-holding-structuur. Bij de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland is er daarom een speciaal sanctieloket in het leven geroepen. Sinds de eerste golf sanctiemaatregelen eind februari hebben zich al daar meer dan zeshonderd bedrijven gemeld.

Haastige verkoop

Veel gesanctioneerde Russische zakenlieden pogen intussen hun directe aandeel of zeggenschap over Nederlandse vennootschappen te verhullen door deze van de hand te doen of af te treden als bestuursvoorzitter. Vaak blijven zij dan wel nog invloed op het bedrijf uitoefenen via stromannen of buitenlandse moederbedrijven. Dit laatste is bijvoorbeeld het geval bij luxejachtenbouwer Heesen Yachts dat via een Cypriotisch vennootschap nog steeds in handen is van bestuursvoorzitter Vagit Alekperov van het olieconcern Lukoil. Deze constructies worden opgetuigd om imagoschade en potentiële sancties die voort zouden vloeien uit de connectie met Rusland te voorkomen.

Vertekening

Het astronomische verschil tussen Nederland en België, dat tot nu toe € 10 miljard heeft bevroren, verklaarde minister Wopke Hoekstra (CDA) van Buitenlandse Zaken door te wijzen op het feit dat zowel SWIFT (het wereldwijde bestalingssysteem waar veel Russische banken sinds begin maart van zijn uitgesloten) als Euroclear (de afwikkelaar van effectentransacties) beide in België gevestigd zijn. De aanwezigheid van deze grote, internationale financiële instellingen in het zuidelijke buurland zorgt voor een grotere aanwezigheid van Russisch kapitaal en transacties die de Belgische autoriteiten kunnen bevriezen. ‘Dat zorgt voor een zeer significante vertekening (in vergelijking met de lage Nederlandse vangst – red.)’, aldus Hoekstra.

Bronnen: Het Financieele Dagblad, Follow the Money, BNR

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.