TV Dozjd was één van de populairste onafhankelijke media die vrijwel direct na de Russische invasie geblokkeerd werden. Afgelopen zomer hervatte het tv-kanaal zijn werkzaamheden via YouTube en sinds kort heeft het ook een studio in Amsterdam. Michail Fisjman, presentator bij TV Dozjd probeert nu vanuit Nederland het publiek in Rusland te bereiken.
Michail Fisjman presenteert het actualiteiten programma 'I tak daleje' waarin uitvoerig wordt bericht over de gruweldaden van het Russische leger in Oekraine. Screenshot TV Dozjd.
door Wabke Waaijer
Voor Michail Fisjman (1972), presentator van het actualiteiten programma ‘I tak daleje’ ('En zo verder') was van tevoren al kraakhelder dat de Russische invasie in Oekraïne ook consequenties zou hebben voor de onafhankelijke journalistiek. ‘Als er oorlog komt, dan komt er censuur, en zo is het inderdaad gegaan. Iets meer dan een week na het begin van de Russische invasie waren alle onafhankelijke media in Rusland gesloten en de journalisten genoodzaakt weg te gaan. Niemand is gebleven. Wellicht dat sommigen anoniem nog wat doen. Dat kan ik me voorstellen. Maar het was duidelijk dat de journalisten die onafhankelijk berichtten in de gevangenis zouden belanden.’
De wet die tot vijftien jaar cel oplegt voor het verspreiden van nepnieuws (lees: alle kritische berichtgeving) over de Russische strijdkrachten vormde de directe aanleiding voor de vlucht van onafhankelijke Russische journalisten. ‘Maar als die wet er niet was gekomen, was er wel iets anders geweest waardoor journalisten het werk onmogelijk zou zijn gemaakt.’
Het team van TV Dozjd, dat werd opgericht in 2010, werkt momenteel vanuit studio’s in Riga, Tbilisi, Parijs en sinds kort vanuit Amsterdam dankzij bemiddeling van media-ondernemer Derk Sauer. In Rusland had Fisjman misschien kunnen blijven, maar niet meer als journalist kunnen werken. En dus woont Fisjman na een overbruggingsperiode in Israël nu voor een jaar in Amsterdam met zijn gezin. ‘Teruggaan naar Rusland is voorlopig geen optie, dat is zeker. Hoe het verder zal lopen, kan ik niet precies zeggen. Maar ik kan me ook heel goed voorstellen dat we langer dan een jaar blijven.’
Nu de journalisten van TV Dozjd zich noodgedwongen buiten Rusland bevinden, worden ook journalistieke bronnen in Rusland schaarser. In Oekraïne hebben ze een oorlogscorrespondent maar in Rusland wordt het lastiger om iemand ‘in het veld’ te hebben. ‘Dat hebben we bijna niet, dat is anoniem werk’ zegt Fisjman die zelf nog contacten dichtbij het Kremlin zegt te hebben via welke het mogelijk is om informatie te krijgen. ‘Sommige contacten heb ik nog ja.’
Poetins oorlogsplannen
Dat er in ieder geval één Russische oppositiepoliticus is geweest die de Russische bevolking heeft willen waarschuwen voor Poetins oorlogsplannen blijkt uit Fisjmans politieke biografie van Boris Nemtsov. Met als titel ‘Prejemnik’ (De Opvolger) en als ondertitel ‘de geschiedenis van Boris Nemtsov en het land waarvan hij geen president is geworden’ kreeg het boek – dat afgelopen voorjaar in Rusland is verschenen – goede recensies. De Engelse vertaling komt naar verwachting in april 2023.
Fisjman schreef zijn boek naar aanleiding van de in 2017 gelanceerde documentaire ‘Slisjkom svobodny tsjelovjek’ (‘Een te vrij mens’), die hij maakte over de vermoorde politicus in samenwerking met Vera Kritsjevskaja, medeoprichtster van TV Dozjd.
Behalve een ode aan de door liberaal georiënteerde Russen geliefde oppositiepoliticus is het boek tegelijkertijd een politieke geschiedenis van het moderne Rusland. ‘Dit boek gaat over hoe het nieuwe Rusland (na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie – red.) ontstaan is. En hoe het op het punt is gekomen waarop het een oorlog begint. Het is dertig jaar politieke geschiedenis van het land. Ik ga langs alle tweesprongen waarop Rusland een bepaalde weg is ingeslagen en hoe deze wegen hebben geleid naar dictatuur en tirannie. Hoe een democratisch Rusland dat een gerespecteerd en beschaafd land wilde worden begin jaren negentig, verworden is tot wat ze nu is.’
Hoewel Fisjman het boek net voor de Russische invasie af had, blijft het actueel omdat het ook ingaat op de Majdan revolutie en de oorlog die Rusland in 2014 in Oost-Oekraïne begon. Vlak voor zijn dood werkte Nemtsov aan een rapport over de rol van Rusland in de Donbas. Dit is later dankzij Nemtsovs medestander en oppositiepoliticus Ilja Jasjin (die alweer een half jaar in de cel zit en nu terecht staat) alsnog gepubliceerd onder de titel ‘Poetin is oorlog’.
Michail Fisjman schreef een biografie over de in 2015 vermoorde Boris Nemtsov. (Foto Wikipedia).
Nemtsov, in 2015 op een brug vlakbij het Kremlin vermoord, hoopte dat de pro-Europese koers van Oekraïne een boegbeeld zou zijn voor Rusland. Maar, zeggen critici, het is hem niet gelukt, net zo min als de rest van de Russische oppositie, om Poetin en zijn oorlogsplannen te stoppen. Desalniettemin is Fisjman ervan overtuigd, in navolging van Nemtsov, dat het in de eerste plaats Poetins oorlog is en dat hij de rest van Rusland in deze waanzin heeft meegesleurd.
'Twintig jaar propaganda heeft het imperiale syndroom doen groeien'
Tijdens een lezing aan de Universiteit Leiden zette Fisjman uiteen hoe de kiem voor de Russische invasie in Oekraïne al werd gelegd in de beginjaren van Poetins presidentschap. Poetins obsessie met Oekraïne nam concrete vormen aan na de Oranjerevolutie van 2004/2005. Toen gingen de Oekraïners de straat op uit protest tegen de frauduleuze verkiezingsoverwinning van de pro-Russische Viktor Janoekovitsj. Poetin was als de dood dat de revolutie zou overwaaien naar Rusland.
Was het mogelijk geweest om deze oorlog te voorkomen?
‘Nee. De diplomatieke gesprekken die de Russen voerden waren slechts een dekmantel om daarna met de invasie te beginnen.’
Waarom noemt u het Poetins oorlog als de meerderheid van de Russen hem toch hierin steunt?
‘Het is Poetins oorlog omdat hij de oorlog bedacht heeft, hij is de oorlog begonnen en voert de oorlog. Hij heeft iedereen om hem heen erin mee gezogen en vervolgens het hele volk. Aangezien Rusland een autoritair land is, steunt de publieke opinie willekeurig welk initiatief van de macht. Ja, we hebben ook te maken met het “imperiale syndroom”. Twintig jaar propaganda heeft het imperiale syndroom doen groeien in Rusland, dat is de politieke basis waarop de autoriteit van Poetin is gebaseerd. Die nostalgie naar de grootsheid van de Sovjet-Unie is er zeker ook. De publieke opinie reageerde enthousiast na de inval in Georgië in 2008 en ook de annexatie van de Krim werd met gejuich ontvangen. Dat enthousiasme heeft inderdaad ook een basis gecreëerd waardoor Poetin het idee kreeg dat willekeurig welk militair avontuur een succes zou worden en dat heeft hem waarschijnlijk in de richting van de aanval op Oekraïne geduwd. Want daar is tirannie op gebaseerd: je moet het volk iets geven en met de Russische economie ging het heel slecht, daarom is Poetin de oorlog begonnen. Maar de rol van de maatschappij in deze oorlog is een passieve.’
Gewenning
Maar in feite zegt u dus ook dat het volk deze oorlog steunt?
‘Nu, na negen maanden oorlog zie je dat het volk gewend raakt aan de oorlog. Alles went. Mensen zijn gewend geraakt aan het feit dat Rusland de ene na de andere militaire nederlaag lijdt maar vergeet ook niet dat er sprake is van continue druk van propaganda en censuur waarbij de oorlog wordt gepresenteerd als noodzaak voor het voortbestaan van Rusland, als een oorlog met het Westen, als een nieuw wereldoorlog, enzovoort. Niet dat mensen in Rusland nu leven alsof er een Tweede Wereldoorlog gaande is maar toch is er het gevoel dat er een strijd met het Westen gevoerd wordt en dat Poetin aan de frontlinie staat.’
Voelt u zich als Russische burger verantwoordelijk voor deze oorlog?
‘Ik loop wel met het gevoel rond dat ik een bepaalde verantwoordelijkheid draag, al kan ik niet precies zeggen waarin die verantwoordelijkheid zit. Ik heb carrière gemaakt. Ik heb nooit met de staat samengewerkt. Toch had ik als journalist linksom of rechtsom met de staat te maken. Misschien heb ik op een bepaald moment toch zelfcensuur toegepast, misschien iets anders gedaan wat achteraf gezien fout was.’
'In Oekraïne viel de pro-westerse keuze samen met het nationalisme. In Rusland leidde het nationalisme naar imperialisme'
De jaren negentig, die u ook in uw boek beschrijft, waren in zowel Rusland als Oekraïne niet makkelijk. Geeft uw boek antwoord op de vraag waarom Oekraïne desondanks voor de democratische weg koos en Rusland niet?
‘Mijn boek vertelt de geschiedenis van Poetins nederlaag in Oekraïne en de geschiedenis van Rusland zelf, in die zin geeft het een antwoord. Het is lastig om dit in een paar woorden uit te leggen. Heel kort gezegd is in Oekraïne de pro-Westerse keuze samengevallen met de nationalistische omdat het nationalisme tegelijkertijd anti-Sovjet was. In Rusland heeft het nationalisme daarentegen geleid naar het streven naar grootmacht en imperialisme. Onder andere hierdoor was de politiek in Oekraïne vrijer en had de oppositie in het parlement meer macht en er kwamen steeds nieuwe presidenten. Daarnaast zijn de Oekraïners ook zelf altijd massaal de straat op gegaan wanneer hun vrijheid op het spel stond.’
Hoe denkt u dat de houding van het Russische volk ten opzichte van de oorlog is veranderd de afgelopen negen maanden? Groeit de steun voor de oorlog of neemt die af?
‘Nee, de steun groeit natuurlijk niet. Wat wel groeit, als ik het goed begrijp, is de oorlogsmoeheid, de mobilisatie heeft een enorme stress onder het volk teweeggebracht.’
Verwacht u een tweede mobilisatiegolf?
‘Dat sluit ik niet uit.’
Hoewel uit peilingen van het onafhankelijke onderzoeksbureau Levada nog altijd blijkt dat de meerderheid in Rusland de ‘speciale militaire operatie’ steunt, merkt Fisjman, die zelf een Oekraïense schoonfamilie heeft, hier in zijn eigen kringen weinig van. ‘Ik denk dat in de grote steden als Moskou, Sint Petersburg en Jekaterinburg weinig steun is voor de oorlog.’
Michail Fisjman met universitair hoofddocent Otto Boele op de Universiteit Leiden waar hij een lezing gaf (Foto Wabke Waaijer).
YouTube als laatste vrije podium
Zolang de oorlog duurt, ziet Fisjman het als zijn plicht om te proberen de Russische bevolking van eerlijke berichtgeving te voorzien. Afgelopen zomer is TV Dozjd gestart met uitzendingen via YouTube, dat in Rusland vooralsnog niet geblokkeerd is. TV Dozjd heeft last van de beperkingen die Google oplegt aan Russische YouTube gebruikers. Net als andere aan Rusland gelieerde YouTube kanalen kan TV Dozjd geen reclame inkomsten via YouTube ophalen wanneer de kijkers zich in Rusland bevinden en dat aantal ligt op 60%. Deze mogelijkheid is door YouTube geblokkeerd als reactie op de Russische invasie. Reclameopbrengsten sleept TV Dozjd wel binnen via kijkers die zich niet in Rusland bevinden. Verder bestaat het TV kanaal dankzij donaties en investeerders.
Via YouTube probeert TV Dozjd een alternatief te bieden voor de Russische staatstelevisie die er alleen maar op gericht is de Russische burgers te overtuigen van Ruslands morele superioriteit ten opzichte van het verdorven Westen. Al voor de Russische invasie was TV Dozjd tot buitenlands agent bestempeld. ‘Zo is het leven in autoritaire en totalitaire samenlevingen. Als je onafhankelijk bent dan wordt je als oppositie gezien. Ik ben geen politicus en TV Dozjd is geen politiek kanaal, het heeft geen politiek programma. Als we al een politiek hebben dan is het liberale onafhankelijke politiek.’
Michail Fisjman tijdens de uitzending van zijn actualiteitenprogramma 'I tak daleje'. Screenshot TV Dozjd.
Volgens Fisjman is YouTube een effectief middel om het Russische publiek te bereiken. Met zijn zondagavondprogramma trekt hij veel kijkers, na een dag is zijn uitzending al 369.000 bekeken.
Toch is het bereik van TV Dozjd met 3,7 miljoen abonnees op YouTube vooralsnog beperkt. De Russische invasie heeft het vertrouwen in de staatsmedia niet doen afzwakken, integendeel, er is zelfs een onderzoek waaruit blijkt dat het vertrouwen in de staatsmedia direct na de inval in Oekraïne met 10% is gestegen, zo bleek althans uit een peiling in maart 2022.
Uit een recenter onderzoek (augustus 2022) van het onafhankelijke Levada Centrum naar waar Russen hun informatie vandaan halen sinds de Russische invasie komt naar voren dat 42% (en onder 55 plussers 55%) van de Russen zich laat informeren door de staatstelevisie. Slechts 4% (en onder 55 plussers 2%) vertrouwt het vanuit het buitenland opererende Russische kanaal TV Dozjd. Overigens wil dit niet zeggen dat Russen allemaal geloven wat de staatstelevisie over de Russische invasie zegt, maar het is vooralsnog wel de belangrijkste informatiebron voor velen.
Hoewel de slogan van TV Dozjd ‘optimistisch kanaal’ is, durft Fisjman geen uitspraken te doen over de toekomst van Rusland. ‘Vooralsnog zie ik die toekomst niet! Voorlopig is het heel moeilijk om over de toekomst van Rusland te praten in positieve zin. De mist is nog niet opgetrokken.’ Op korte termijn verwacht hij geen veranderingen. ‘Nee. Poetin is gedoemd, daar ben ik van overtuigd. De oorlog is het begin van zijn einde. Maar hoe lang dit nog kan door gaan, weten we niet.’