Lang dachten analisten dat het Rusland niet zou lukken om het vrije internet aan banden te leggen. Maar de harde repressie in de aanloop naar de verkiezingen strekt zich ook uit over zoekmachines en sociale media. Expert cyber security Mariëlle Wijermars van de Universiteit Maastricht schetst twee scenario's: geleidelijke overname of een plotsklapse overval behoren allebei tot de mogelijkheden. En dat zou snel kunnen gaan.
In 2019 gingen mensen in Moskou nog massaal de straat op voor internet-vrijheid. Op het spandoek staat: 'Wij zijn tegen een ijzeren gordijn. Voor een vrij internet.' Massademonstraties behoren tot het verleden.Foto Wikipedia CC
door Mariëlle Wijermars
Voor Rusland heeft het controleren van het internet al jaren prioriteit. De regering streeft naar een onafhankelijk, ‘soeverein’ internet. Op alle niveaus van de digitale infrastructuur – van servers, software en cloud hosting tot sociale media platformen – is het Russische internet namelijk nauw verweven met het globale internet. Russische internetgebruikers hebben toegang tot zowel Russische internetdiensten, waar de overheid verregaande invloed op uitoefent, als hun buitenlandse tegenhangers: de zoekmachine van Google bestaat naast die van het Russische Yandex; Facebook en TikTok naast het Russische Vkontakte.
De diversiteit en internationale vervlechting van het digitale landschap worden door Rusland als een gevaar gezien. De afhankelijkheid van buitenlandse technologieën maakt het land kwetsbaar. Het opleggen van Westerse sancties kan bijvoorbeeld cruciale processen lamleggen. Bovenal worden buitenlandse technologieën gezien als een risico voor politieke inmenging en cyberaanvallen. Ook belemmeren buitenlandse platformen online censuur door Russische burgers toegang te geven tot informatie die in Rusland geblokkeerd is. Amerikaanse sociale media voldoen lang niet altijd aan Russische verwijderingsverzoeken, dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld Vkontakte. Door de internet infrastructuur te centraliseren en importsubstitutie [in antwoord op westerse sancties bevordert Rusland produktie van eigen bodem - red.] van hard- en software te bevorderen probeert Rusland deze risico’s te beteugelen.
Het idee van een ‘soeverein’ Russisch internet leek lange tijd onrealistisch. Importsubstitutie is zowel ingewikkeld als duur en de afwenteling van kosten op het bedrijfsleven heeft regelmatig tot grote weerstand geleid. Buitenlandse platformen zijn populair en worden even enthousiast gebruikt door Russische overheidsinstellingen en politici. In een recent opiniestuk in The Moscow Times betoogt journalist en internet expert Andrei Soldatov echter dat Rusland toch in zijn missie lijkt te slagen en nog voor het einde van het jaar zijn doel bereikt kan hebben. Het is zeer waarschijnlijk dat Rusland zelfs alle internationale platformen uitbant, aldus Soldatov.
Parlementsverkiezingen
Deze versnelling moet gezien worden in het licht van de parlementsverkiezingen die van 17 tot 19 september plaatsvinden en de brede repressie die daarmee gepaard gaat. Alles wordt in het werk gesteld om de huidige meerderheid van machtspartij Verenigd Rusland veilig te stellen. Zo is de anticorruptieorganisatie van oppositiefiguur Aleksei Navalny (FBK) aangemerkt als 'extremistisch' en is de kandidaatstelling van vele oppositiekandidaten belemmerd. Een reeks onafhankelijke media en journalisten is bestempeld tot ‘buitenlands agent’ waardoor hun werk nagenoeg onmogelijk is gemaakt. De pijlen worden nu gericht op Navalny’s ‘Slim stemmen’ app. Deze applicatie werd al eerder succesvol ingezet om mensen ertoe aan te zetten te stemmen op kansrijke kandidaten van de nog gedoogde oppositiepartijen, zoals de Communistische Partij en de LPRF, om zo de positie van Verenigd Rusland te verzwakken.
Met de verkiezingen op komst zijn de verhoudingen met buitenlandse technologiebedrijven op scherp gesteld. Zo beperkt Rusland sinds maart de netwerkbandbreedte voor Twitter omdat het bedrijf de toegang tot verboden informatie onvoldoende afschermt, zoals informatie over protesten waarvoor geen toestemming is verleend. Google en Apple zijn recent gesommeerd de app van Navalny uit hun appstores te verwijderen. Doen zij dit niet, dan wordt dit gezien als inmenging in de verkiezingen. Een uitspraak van het Moskouse Hof van Arbitrage van 3 september verbiedt de zoekmachines van Google en Yandex zelfs om de term ‘Slim stemmen’ te tonen in hun zoekresultaten. De zaak was aangespannen door een bedrijf dat handelt in schapenwol en de naam van de app in juni als handelsmerk registreerde. Navalny’s team spoort Russen al weken aan de app zo snel mogelijk te downloaden, nu het nog kan.
Openlijke censuur is riskant. De maatschappelijke, politieke en economische gevolgen zijn moeilijk te voorspellen
Rusland verstevigd dus duidelijk zijn grip en een soeverein Russisch internet lijkt, technisch gezien, binnen handbereik. Toch staat de uitkomst geenszins vast. Het ligt namelijk veel gevoeliger om populaire internationale platformen, zoals YouTube en Instagram, te blokkeren dan om bedrijven te verplichten af te stappen van Microsoft-producten. Openlijke censuur is riskant. De maatschappelijke, politieke en economische gevolgen zijn moeilijk te voorspellen. Daarnaast worden de platformen ook actief gebruikt voor het verspreiden van pro-Kremlin propaganda. Toch is de kans dat het regime de gok waagt groter dan ooit.
Digitale bubbel
Er zijn grofweg twee scenario’s voor hoe Rusland zich in zijn ‘digitale bubbel’ kan opsluiten: het kan kiezen voor een geleidelijk transitie of voor een meer abrupte overgang. Het eerste scenario ligt in het verlengde van het beleid dat Rusland de afgelopen jaren heeft gevoerd. Door een mix van wettelijke verplichtingen en stimuleringsmaatregelen voor de binnenlandse IT-sector, worden Russische alternatieven ontwikkeld waar die nog niet bestaan en worden deze gepromoot, terwijl het gebruik van buitenlandse technologieën steeds sterker wordt ontmoedigd.
Stap voor stap wordt het Russische digitale ecosysteem completer gemaakt en worden de diensten binnen dat systeem verder met elkaar geïntegreerd. Het feit dat Rusland niet één maar meerdere van zulke ecosystemen van geïntegreerde diensten kent (naast Yandex bieden ook Sber en Mail.ru Group een conglomeraat van met elkaar verbonden diensten aan) helpt bij het in stand houden van de schijn van enig pluralisme. Uiteindelijk krijgen Russische internetbedrijven de overhand.
Een dergelijke strategie is in meerdere opzichten gunstig. Het zorgt er, ten eerste, voor dat het Russische internet, van de fysieke infrastructuur tot de dienstensector, inderdaad zonder problemen op zichzelf kan staan. Dit beperkt de eventuele economische impact van een breuk. Het zorgt er ook voor dat de overgang door de meeste Russische burgers als minder ingrijpend zal worden ervaren. Hoe intensiever zij al actief zijn binnen de Russische digitale ecosystemen - van het sturen van een berichtje en het lezen van nieuws tot het bestellen van sushi - des te makkelijker wordt het om hen de toegang tot buitenlandse concurrenten te ontzeggen.
Het tweede scenario is het tegenovergestelde: een abrupt ingrijpen waarbij een of meerdere internationale platformen worden geblokkeerd of het internet zelfs volledig wordt ‘losgekoppeld’. Het ligt voor de hand dat Rusland hier een crisismoment voor zou gebruiken. Dit stelt het regime in staat om de maatregelen te presenteren als noodzakelijk; anders zou de legitimiteit te sterk kunnen worden aangetast. Het blokkeren van de berichtendienst Telegram in 2018 werd, bijvoorbeeld, voorafgegaan door een uitgebreide televisiecampagne om het besluit te legitimeren (in 2020 werd de blokkering weer opgeheven).
Media als het populaire Meduza, die tot 'buitenlands agent' worden bestempeld, zijn verplicht dit in kapitalen op al hun internet-uitingen te verkondigen, op straffe van boetes of zwaardere sancties
Het feit dat Rusland Google en Apple beticht van inmenging in de verkiezingen als zij Navalny’s app niet uit hun app stores verwijderen lijkt een eerste aanzet hiertoe. Een poging van Westerse mogendheden om de uitkomst van de verkiezingen te beïnvloeden of een cyberaanval - al dan niet gebaseerd op de werkelijkheid - zou als aanleiding gebruikt kunnen worden om het internet ingrijpend verder aan banden te leggen. Als de (vermeende) cyberaanval de integriteit van het Russische internet bedreigd, is ook aan de wettelijke voorwaarden voldaan om Rusland van het globale internet te kunnen afsluiten.
Het politieke klimaat verhardt
De opstelling van de Russische autoriteiten in de aanloop naar de parlementsverkiezingen biedt aanknopingspunten voor beide scenario’s. In december werd een groot aantal wetten aangenomen die ervoor moeten zorgen dat Russische internetdiensten nog dominanter worden en sociale media proactief verboden informatie gaan verwijderen. Het effect van deze maatregelen, die in lijn zijn met het geleidelijke scenario, moet het komende jaar nog blijken. Zo moet er sinds deze zomer bijvoorbeeld op alle smartphones die in Rusland verkocht worden standaard een selectie Russische apps worden geïnstalleerd. De lijst wordt door de overheid vastgesteld.
Het scenario dat Rusland buitenlandse platformen nog dit jaar blokkeert ineens een stuk waarschijnlijker geworden
Maar het feit dat Rusland, ondanks de dreigementen, uiteindelijk niet is overgegaan tot het blokkeren van Twitter duidt ook op terughoudendheid. Nadat Twitter volgens de Russische autoriteiten voldoende medewerking had verleend, is de beperking van de bandbreedte voor desktopgebruikers zelfs opgeheven.
De ongekende repressie van Navalny’s politieke beweging en de onafhankelijke journalistiek geeft echter aan dat het politieke klimaat is veranderd. Elke vorm van politieke oppositie - ook binnen het handjevol ‘loyale’ oppositiepartijen - wordt de kop ingedrukt. Openlijke censuur wordt niet langer geschuwd. Dit geeft aan dat het regime bereid is grotere risico’s te nemen en imagoschade voor lief neemt, zolang de machtspositie van de politieke elite maar behouden blijft. Hierdoor is het scenario dat Rusland buitenlandse platformen inderdaad nog dit jaar blokkeert ineens een stuk waarschijnlijker geworden. Ter voorbereiding zijn nog eens zes populaire VPN-providers, die hun gebruikers toegang geven tot geblokkeerde websites, alvast geblokkeerd.
Zal Rusland de gok wagen?