Zonder vrije pers vervaagt het beeld van Rusland

Opnieuw waren er op 29 juni invallen bij journalisten in Moskou, dit keer bij onderzoekscollectief Projekt, dat op dezelfde dag met onthullingen kwam over de zelfverrijking van minister van Binnenlandse Zaken Kolokoltsev. De lijst van vervolgde onafhankelijke media wordt langer en langer. Opinieonderzoek onder journalisten toont aan dat de meeste journalisten zich bedreigd voelen. Zo perkt de overheid de mogelijkheid tot vrije nieuwsgaring steeds verder in. Gaan we terug naar een situatie van totale staatscontrole op de media, vraagt Laura Starink zich af?

Op de dag van nieuwe huiszoekingen publiceerde Projekt materiaal over de zelfverrijking van minister van Binnenlandse Zaken Kolokoltsev (bron: YouTube)

door Laura Starink 

(met medewerking van Milou Makaske)

De druk op onafhankelijke media in Rusland groeit met de dag. Op 29 juni in de vroege ochtend kwam de politie aan de deur bij twee journalisten van het onderzoekscollectief Projekt, dat zich toelegde op onthullingen over corruptie in hoge regeringskringen en andere gezagsdragers. Een van hun onderzoeken toonde bijvoorbeeld aan hoe een nauwe vriendin van Poetin uit het niets een aandeel in een belangrijke bank verwierf.  

De politie deed huiszoeking bij journalisten Maria Zjolobova en hoofdredacteur Roman Badanin. Adjunct-hoofdredacteur Michail Roebin werd bij de woning van Zjolobova aangehouden. Computers en geheugensticks werden in beslag genomen en de journalisten werden meegenomen voor verhoor. Ze worden verdacht van laster (art. 128.1 van het Wetboek van Strafrecht). Zjolobova en Badanin hebben in de zaak vooralsnog de status van 'getuige'. Zjolobova deed in het verleden ook onderzoek naar de vermogenspositie van de tweede vrouw van de Tsjetsjeense dictator Ramzan Kadyrov, een levensgevaarlijke tegenstander voor elke Russische journalist.

Officieel vonden de huiszoekingen plaats op basis van een oude publicatie over de Petersburgse mafioso Ilja Traber (de 'koning der Petersburgse bandieten') uit 2017. Projekt maakte voor Dozjd (Raintv) toen de documentaire serie 'De Petersburgers. Vader en zoon', over de familie Traber, die banden had met Poetin, destijds de rechterhand van de liberale burgemeester van Petersburg, Anatoli Sobtsjak. Traber deed naar aanleiding van de documentaire aangifte,  maar volgens mensenrechtenadvocaat Pavel Tsjikov is de zaak uit 2017 verjaard en gesloten.

Volgens hoofdredacteur Badanin houdt de arrestatie dan ook verband met het voor diezelfde dag aangekondigde nieuwe onderzoek van Zjolobova, over verdacht onroerend goed van minister van Binnenlandse Zaken Vladimir Kolokoltsev. 'Wij bij Projekt associëren de aandacht voor ons niet met Traber, maar met het verhaal over Vladimir Kolokoltsev,' zei Badanin tegen Meduza.

Projekt noemt de politie-inval een 'poging tot censuur': 'De rechercheurs zijn er niet in geïnteresseerd hoe familieleden van mensen in regeringsfuncties bezit verwerven dat ze zich overduidelijk niet kunnen veroorloven, maar hoe journalisten daar achter zijn gekomen.'

media roman badanin van projekt foto open mediaRoman Badanin, hoofdredacteur van Projekt, wordt meegenomen voor verhoor (foto Open Media)

Na de huiszoekingen was de site van Projekt even uit de lucht, maar de film over Kolokoltsev is inmiddels op YouTube verschenen en ook op de site van Projekt geplaatst, onder de titel 'Portret van de minister van Binnenlandse Zaken Michail Kolokoltsev in de boezem van zijn gezin en zijn maten'.  

'Als je de declaraties over zijn bezittingen moet geloven, dan leven hij [de minister] en zijn vrouw in een woning in Zjoelebino, die hij meer dan 20 jaar geleden verwierf, lang voordat hij tot de regering toetrad. Maar uit ons onderzoek blijkt dat de familieleden van zijn vrouw, synchroon aan zijn carrièresprongen, puissant rijk geworden zijn,' aldus de onderzoekers van Projekt.

Aangifte tegen Novaja Gazeta

Inmiddels loopt er ook onderzoek tegen oppositiekrant Novaja Gazeta. Aleksandr Ionov, leider van de Russische Antiglobalisten, deed aangifte tegen de krant wegens laster. Ionov heeft zich tot taak gesteld het publieke speelveld in Rusland te helpen verkleinen. Hij was de man die het Onderzoekscomité ertoe aanzette de (om veiligheidsredenen in Riga gesitueerde) Russisch- en Engelstalige nieuwssite Meduza tot 'buitenlands agent' te verklaren. Dat besluit viel op 23 april en sindsdien moet Meduza bij alle Russischtalige publicaties een ingewikkelde disclaimer afdrukken dat ze niet deugen.

Dat had desastreuze gevolgen: in één dag tijd vielen zo goed als alle advertentieinkomsten weg. De site, die in 2020 13 miljoen unieke bezoekers trok, overleeft nu met crowdfunding. Erger is nog dat Russische journalisten die voor Meduza werken direct gevaar lopen, omdat ze ook tot 'buitenlands agent' kunnen worden verklaard. Enkelen namen al ontslag. 

Ionov slaagde er ook in het ministerie van Justitie ertoe te bewegen de kleine Amerikaanse universiteit Bard College in Rusland tot 'ongewenste organisatie' te laten verklaren. Toen de Novaja Gazeta meldde dat hijzelf Amerikaans geld ontving, betichtte Ionov de krant van laster. Opnieuw vraagt hij de overheid de krant op te nemen in het register van 'buitenlands agenten'.

Nadat het hem gelukt was Meduza de voet dwars te zetten, stichtte Ionov in mei een actiegroep om organisaties die buitenlandse fondsen krijgen in de gaten te houden. 'Wij weten dat er in de VS en Europa een enorme hoeveelheid fondsen bestaat, die projecten ondersteunen die gericht zijn op de destabilisatie van de situatie in ons land,' zei Ionov tegen propagandakanaal RT, dat hem een mensenrechtenactivist noemt.

Novaja Gazeta (10 procent van de aandelen is in handen van Michail Gorbatsjov) is een van de oudste oppositiekranten van het post-communistische Rusland. Drie van haar journalisten zijn inmiddels vermoord: Anna Politkovskaja, Joeri Sjtsjekotsjychin en Anastasia Baboerova. Ook advocaten en mensenrechtenactivisten die voor de krant schreven werden omgelegd. Een paar maanden geleden werd er bij de ingang van de redactie een onduidelijk gifgas aangetroffen.

bykov screenshotDichter Dmitri Bykov, hier bij het Russische Nationaal Dictee, radiomaker bij De echo van Moskou, werd vergiftigd (foto Bellingcat) 

Onveiligheid van journalisten

Opiniepeiler Levada Centrum bevroeg dit voorjaar 125 Russische journalisten over hun veiligheidssituatie. 30% zei geconfronteerd te zijn met administratieve of strafrechtelijke vervolging in verband met hun beroep. Een op de zes journalisten zei fysiek te zijn aangevallen. 58% besprak met familie en vrienden de risico's van de uitoefening van hun beroep.

Van de ondervraagden noemde 57% censuur als een van de belangrijkste problemen, 54% de inmenging van de overheid en kranteneigenaren in het beleid van de redactie en 46% klaagde over druk bij de uitoefening van hun beroep. En 33% spreekt van rechtstreekse bedreigingen, schaduwen en afluisteren van gesprekken. Een op de vier journalisten zegt aan zelfcensuur te doen. Volgens Denis Volkov, directeur van Levada Centrum, zijn de risico's voor journalisten de afgelopen jaren drastisch toegenomen.

Bij radiostation De echo van Moskou (in de hoofdstad dagelijks beluisterd door 900.000 mensen) werd journaliste Tatjana Felgenhauer twee jaar geleden door een psychotische man ter redactie met een mes in de nek gestoken (zij weet de aanslag aan de ondermijning van de reputatie van de kritische journalistiek door de overheid en de staatstelevisie).

Nog veel griezeliger is de vergiftiging van de geliefde dichter Dmitri Bykov, die bij Echo een uitgesproken late night talkshow heeft. Onderzoekscollectief Bellingcat onthulde onlangs dat hetzelfde doodseskader dat Aleksej Navalny volgde en vergiftigde vermoedelijk ook Bykov tijdens een literaire tournee door het land geprobeerd heeft om te brengen. Hij had precies dezelfde verschijnselen als Navalny, die met het gifgas novitsjok werd bewerkt. Ook hij viel flauw in het vliegtuig en lag een week in coma. Bykov gelooft de conclusies van Bellingcat.  

Andere pesterijen

Projekt, Meduza, Novaja Gazeta zijn recente voorbeelden van de frontale aanval op de vrije pers in Rusland. Ook de krant VTimes werd tot 'buitenlands agent' verklaard omdat de krant subsidie kreeg van de Nederlandse Stichting 2 Oktober van mediaman Derk Sauer, die zich ten doel stelt onafhankelijke journalistiek in Rusland te bevorderen. De krant, die voortkwam uit de eerder door het Kremlin in gelid gezette zakenkrant Vedomosti, besloot in juni tot opheffing, maar belooft binnenkort onder een nieuwe naam door te gaan. 

De (Amerikaanse) radiozender RFE/RL en de Russische site PASMI hebben inmiddels eveneens de status van 'buitenlands agent'. RFE/RL kreeg al hoge boetes opgelegd. Het blad New Times van de journalistieke veteraan Jevgenia Albats is door de Russische rechter veroordeeld tot een boete van 22 miljoen roebel (250.000 euro) omdat de redactie niet 'op tijd' gemeld had dat ze subsidie kreeg uit het buitenland. Albats vecht de boete aan via het Europese Hof voor de mensenrechten in Straatsburg. 

Moordaanslagen, aanhoudingen, huiszoekingen, rechtszaken zijn voor journalisten de meest bedreigende acties. Maar daarnaast staan de overheid nog tal van andere middelen ter beschikking om het medialandschap in te perken. Dozjd (Rain-tv) werd van de kabel gehaald en gedwongen te verhuizen. Radiostation De echo van Moskou, dat via de flamboyante hoofdredacteur Aleksej Venediktov een ingewikkelde relatie met het Kremlin onderhoudt (66% van de aandelen van het radiostation is in handen van Gazprom Media, wat vraagtekens plaatst bij de onafhankelijkheid), en toch zeer kritisch blijft, krijgt regelmatig boetes en officiële waarschuwingen. Zo werd het vorig jaar beboet omdat een journalist de officiële coronastatistieken in twijfel trok.

Ook bloggers zijn in Rusland niet meer veilig. De populaire blogger Joeri Doed (10 miljoen volgers) die een veelbekeken lang interview met Aleksej Navalny maakte toen hij in Berlijn herstelde van de novitsjok-aanslag, is beboet omdat hij op zijn site het gebruik van drugs zou hebben gepropageerd. Vier redacteuren van studentenblad DOXA hebben huisarrest. Tegen hen loopt een onderzoek wegens het oproepen tot deelname aan de demonstraties voor Navalny. 

echo van moskou aleksej venediktov bron wikipediaAleksej Venediktov, hoofdredacteur van radiostation De echo van Moskou (foto Wikipedia)

Sluiting, desinformatie en bedreiging

In de Sovjet-Unie was censuur in de wet verankerd. Het almachtige Glavlit bepaalde welke boeken mochten verschijnen, welke kranten gedrukt, welke meningen gepubliceerd. Schrijvers werden vervolgd voor hun geschriften. Ze werden vermoord (Isaak Babel, Osip Mandelstam), gevangen gezet (Andrej Sinjavski, Joeli Daniël), verbannen (Aleksandr Solzjenitsyn, Josif Brodski, Andrej Amalrik) en velen schreven voor de bureaula. Voor journalisten goldt hetzelfde.

Onder president Boris Jeltsin werd de censuur uit de wet geschrapt en brak een periode van ongekende vrijheid aan. Het monopolie van de communistische kranten verdween, de persvrijheid was compleet, maar in de chaos en armoede van de jaren '90 werd ook de  journalistiek een commercieel produkt. Journalisten schreven op bestelling positieve verhalen over corrupte bedrijven, politici, nieuwe rijken of mafiosi. De media waren in handen van elkaar politiek bestrijdende oligarchen. Ook in die jaren was de journalistiek een gevaarlijk beroep.

Met het herstel van het staatsmonopolie op de televisie onder Poetin verdwenen de mediamagnaten en keerde de propaganda als manipulatiemiddel van het regime terug. Maar op internet en bij een beperkt aantal gedrukte kranten ontstond een nieuwe klasse uitstekende en moedige onderzoeksjournalisten, die de overheid bleven bestoken met onthullingen over de corrupte levensstijl van de machthebbers. Sites als IStories, The Insider en Projekt getuigen daar nog dagelijks van. Ze maken daarbij dankbaar gebruik van sliv (het lekken)de grote zwarte markt aan databestanden van overheid en bedrijfsleven. In Rusland is immers zelfs een vervalst vaccinbewijs op elke straathoek te koop.

Het is die groep muckrakers en data-analisten die nu door de overheid wordt opgerold, te beginnen met Navalny's FBK (Anticorruptiefonds), dat voorop liep met sensationeel nieuws over corrupte bestuurders en daarbij zelfs Poetin zelf op de korrel nam. Door de organisatie tot 'extremistisch' te verklaren tekende de overheid haar doodvonnis en maakte tegelijkertijd iedereen die zich ooit met FBK of Navalny heeft gesolidariseerd tot potentiële verdachte.

Onafhankelijke journalisten wordt het werken en leven in Rusland onmogelijk gemaakt. Of het de overheid zal lukken in tijden van wereldwijd internet de doos van Pandora weer te sluiten is onderwerp van veel discussie onder Russische experts. Vooralsnog kiest het Kremlin voor verwarring van de publieke opinie met zo veel mogelijk desinformatie. Maar hoe minder vrije nieuwsgaring, hoe moeilijker het ook voor de rest van de wereld wordt om zich een beeld te vormen van de echte toestand in het land. En dus ook om daarvoor een helder beleid te formuleren.     

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.