Zondag wordt Vladimir Poetin voor zes jaar herkozen als president. In de campagne was hij niet erg zichtbaar. Twee films laten hem zien als een geboren leider, begaan met het lot van de mensheid, genetisch begiftigd dankzij zijn opofferingsgezinde ouders en bereid Rusland tot de laatste snik te verdedigen. Ruslands militaire rol in de wereld is doorslaggevend.
Voor de presidentsverkiezingen van zondag leek de gedoodverfde winnaar, Vladimir Poetin, tot nu toe nauwelijks campagne te voeren: hij nam niet deel aan televisiedebatten tussen de toegelaten andere kandidaten, laat staan dat hij een duidelijk verkiezingsprogramma over het voetlicht probeerde te brengen. Maar deze maand ontwaakte de kandidaat en huidige president plotseling uit zijn electorale lethargie.
Het begon met een toespraak voor de leden van het Russische parlement op 1 maart, waarin de president met aansprekende video's en animaties verluchte filmpjes liet zien, over een reeks nieuwe wapensystemen die van elke Amerikaanse poging tot een verdedigingsschild tegen kernraketten een lachertje zouden maken.
En daarna zijn op Russische internet-sites twee langere documentaires verschenen, gebaseerd op lange interviews met Poetin. In beide gevallen is de Russische militaire macht het uitgangspunt – de verdere opbouw daarvan is kennelijk Poetins verkiezingsprogramma. De ene film, Wereldorde 2018 van tv-journalist Vladimir Solovjov, wil laten zien dat onder Russische invloed de wereld niet meer dezelfde is als aan het begin van het lopende decennium. De tweede, Poetin van de journalist Andrej Kondrasjov, lijkt bedoeld als voorbode van een verregaande militarisering van de Russische samenleving.
Wereldorde 2018 van Vladimir Solovjov voor tv-station Rusland 1
Aan het begin van Wereldorde 2018 zien we de colonne gepantserde auto's onderweg, waarmee Poetin zich 's ochtends op topsnelheid naar zijn kantoor in het Kremlin begeeft. In flitsende montage ontmoet de president wereldleiders – waaronder de Amerikaanse president Donald Trump en de Syrische president Assad.
'Zonder Rusland lukt niets'
Voor wie het buitenland-beleid van Poetin de afgelopen jaren een beetje heeft gevolgd, bevat de film niet veel nieuws. Na de ontbinding van de Sovjet-Unie in 1991 heeft het Westen, beloften van hulp en respect brekend, geprobeerd Rusland eronder te krijgen. Maar die tijd is nu voorbij. 'Hoe voelt het dat van u het lot van miljoenen mensen, zo niet van de hele mensheid afhangt?' vraagt interviewer Solovjov aan Poetin, refererend aan de Russische capaciteiten op het gebied van nucleaire bewapening. Deel van de job, is het antwoord.
Rusland is een grootmacht, zegt Poetin, 'zonder Rusland lukt niets' in de wereld. Die status van grootmacht heeft 'groot potentieel', maar voorwaarden daarvoor zijn wel een sterke economie en maatregelen in de 'sociale sfeer'. Het is de enige keer in beide films dat deze onderwerpen aan de orde komen, en dan nog zeer terloops. 'Ik ben een optimist, net als de rest van het land werk ik optimistisch aan een betere toekomst,' aldus de president.
Wereldorde 2018 is gemonteerd in de flitsende stijl van de meeste propagandistische Russische tv-documentaires – zó flitsend dat het de kijker vrijwel onmogelijk is om te wegen wat hij in een seconde ziet, omdat er al weer een nieuw onderwerp wordt aangesneden. Enige context ontbreekt bijvoorbeeld bij gruwelbeelden uit de oorlogen in het Midden-Oosten. En ook bij de korte soundbites uit interviews met niet-Russische politici, die meestal de indruk wekken speciaal voor deze film gehouden te zijn.
Die soundbites lijken zonder uitzondering het betoog van de film, en de wijsheid van Poetins opvattingen over de wereld te bevestigen. De Franse politicus Dominique Strauss-Kahn, de Duitse industrieel Klaus Mangold, de Nederlander Geert Wilders, de Duitse SPD-politicus Wolfgang Thierse en de voormalige aanklager van het Joegoslavië-tribunaal Carla del Ponte ontpoppen zich in de film tot warme bewonderaars van Poetins aanpak, maar het is niet steeds duidelijk in welke samenhang zij hun strijkages aan het adres van de Russische president hebben uitgesproken.
Halverwege de film maakt Poetin wat onduidelijke opmerkingen over joden, waarvan de strekking lijkt dat joden een te groot slachtofferschap voor zich opeisen – de slavische volkeren hebben ook zeer geleden onder Nazi-Duitsland.
Opvallend is verder Poetins harde opstelling ten aanzien van Oekraïne. Niet alleen is de Russische annexatie van de Krim een voldongen feit, waaraan Poetin weinig woorden vuilmaakt. Ook aan de Russische militaire aanwezigheid in de Donbas (die Poetin zoals gebruikelijk ontkent) lijkt zo te horen binnen afzienbare tijd geen einde te komen. De president herhaalt zijn beschuldiging dat er in Kiev op Westerse instigatie in 2014 een 'neo-nazistische' staatsgreep tegen de 'wettige' president Janoekovitsj heeft plaatsgevonden. Poetin laat merken dat het hem spijt, dat hij toen Janoekovitsj heeft afgeraden het leger tegen de demonstranten op de Majdan in te zetten. De geüniformeerde schrijver Zachar Prilepin komt in beeld om te vertellen dat hij, als veteraan van de tweede Tsjetsjenië-oorlog, nu in de Donbas vecht en daar 'de grenzen van Rusland' verdedigt.
De Amerikaanse president Trump komt in de film wel in beeld, maar Poetin onthoudt zich van politieke uitspraken over diens optreden. Hij kan met de Amerikaanse collega op het persoonlijke vlak goed opschieten, zegt hij, maar staten hebben nu eenmaal geen vrienden, alleen belangen. Ook heeft hij lang en aangenaam met first lady Melania Trump gesproken, onthult de Russische president: hij heeft haar verteld over de Russische gezinspolitiek, waarin zij groot belang stelde.
Persoonsverheerlijking
Poetin, de tweede film, is wat gevarieerder van inhoud dan Wereldorde 2018 – en ook langer dan de eerste: twee uur, en dan schijnt op de site Odnoklassniki (Klasgenoten) alleen nog maar de eerste helft te staan. Het werkstuk van Kondrasjov begint als een traditioneel nummertje Russische persoonsverheerlijking. Een verband tussen de persoon van de president en de Grote Patriottische Oorlog - sleutelstuk in het hedendaags Russisch patriottisme - kan natuurlijk niet uitblijven, al is de president pas in 1952 geboren. Poetins vader blijkt zich als soldaat aan het front bij de stad Tver opvallend heldhaftig gedragen te hebben. Zijn moeder heeft de Duitse blokkade van Leningrad karaktervol doorstaan. Zulke dingen komen in de genen, weet de Russische filmregisseur Nikita Michalkov, die kennelijk een groot kenner is van Poetins familiegeschiedenis. Hij vertelt dat grootvader van moeders zijde een menslievende held aan het front van de Eerste Wereldoorlog was, die het leven van een Oostenrijkse tegenstander spaarde.
Leiderschap zit kennelijk ook in de genen. Grootvader van vaders zijde blijkt namelijk Lenin, de stichter van de Sovjet-staat, van nabij te hebben gekend en heeft later gewerkt als 'hoofd van de keuken' op de datsja's van de achtereenvolgende Sovjet-leiders Stalin en Chroesjtsjov. In beeld komt de inmiddels hoogbejaarde schooljuf van Poetin, Vera Goerevitsj, die vertelt dat Vladimir Vladimirovitsj al door zijn klasgenootjes als leider werd gezien.
Kondrasjov doet erg zijn best om van de film Poetin een diep-menselijk portret te maken – gezien de ietwat dorre verschijning en het stijve optreden van de president nog niet zo'n gemakkelijke opgave. Graven en oude familiefoto's moeten het verhaal vlees op de botten geven, alsmede enige anekdotes. Zo vertelt Poetin in 2014 opdracht te hebben gegeven een gekaapt Turks passagiersvliegtuig neer te schieten, omdat de vrees bestond dat het toestel zich op de 40.000 aanwezigen bij de opening van de Olympische Spelen in Sotsji zou storten – gelukkig bleek de kapingsmelding op een misverstand te berusten.
Andere anekdotes hebben hetzelfde amusante niveau: in Tsjetsjenië is Poetins helikopter eens beschoten, en zijn hoogleraar Romeins recht aan de universiteit in Leningrad, Joeri Tolstoj, werd verdacht van een anti-sovjethouding. Gelukkig was dat niet waar, vertelt Poetin, en hij kan het weten daar hij immers meteen na de studie ging werken voor de staatsveiligheidsdienst KGB. Kamer 643 in het Leningradse hoofdkwartier van deze instelling, dat – leren we uit de film – door de stedelingen eufemistisch 'het Grote Huis' werd genoemd, is nog altijd leeg: niemand durft het bureau in gebruik te nemen waaraan ooit de toekomstige president heeft gezeten.
Ramp met de Koersk
In de film wordt een nogal opzichtige poging gedaan om een vlek weg te werken op de biografie van Poetin: zijn gebrek aan belangstelling voor het zinken van de atoomonderzeeër Koersk in het jaar 2000. Het duurde toen heel lang voordat er uit Moskou een reddingsploeg kwam, terwijl aanbiedingen voor hulp uit het buitenland werden afgewezen. De familieleden van de opvarenden, die meenden dat er nog levens gered hadden kunnen worden, waren daar zeer kwaad over.
Maar we hebben dat allemaal verkeerd begrepen, blijkt uit deze film: Poetin heeft zich onmiddellijk naar de nabestaanden begeven om met hen het gesprek aan te gaan en toen later het wrak werd geborgen, bleek trouwens dat iedereen bij de ramp meteen al dood was. De nabestaanden zijn – naar het schijnt tot hun grote tevredenheid – in de watten gelegd met uitkeringen en nieuwe woningen. En het voornaamste: gelukkig kunnen zulke dingen niet meer gebeuren, dankzij de vele investeringen van de Russische staat in de wederopbouw van vloot en leger, die van Rusland weer een serieus te nemen wereldmacht hebben gemaakt.
Dat is steeds het patroon in deze film: militarisering is de oplossing voor alle problemen. Op elke min of meer menselijke, of historische episode volgt onmiddellijk de parallel met het heden. Op de Russische heldenmoed uit de Grote Patriottische Oorlog (de Tweede Wereldoorlog), volgt bijvoorbeeld een door acteurs nagespeelde heldhaftige scène uit de huidige oorlog in Syrië, over soldaten die vechten tot de laatste man en liever zichzelf met een handgranaat opblazen dan zich over te geven.
Poetin wordt niet moe te benadrukken dat de jeugd van tegenwoordig net zo moedig en opofferingsgezind voor het moederland is als vroegere generaties. Interviews met jeugdige personen die, geflankeerd door hun gelukkige ouders, vertellen dat zij geen grotere wens hebben dan als militair het leven veil te hebben voor hun land of – als zij een meisje zijn – toch tenminste in de bewapeningsindustrie hun beste beentje voor te zetten, bevestigen dit beeld.
Poetin heeft – voor zover dat uit deze films valt op te maken – eigenlijk geen ander plan voor de komende zes jaar van zijn presidentschap dan Rusland militair en diplomatiek op te stoten in de vaart der volkeren, en alles in de Russische samenleving moet kennelijk aan dit streven ten dienste staan. Als verkiezingsprogramma lijkt dat ook voor de rest van de wereld vrij zorgwekkend.
De film 'Wereldorde 2018' is hier te vinden en de film 'Poetin' hier. Beide zijn in het Russisch zonder ondertiteling.