'Gorbatsjov was een humanist op zoek naar compromissen'

Zes jaar (1985 - 1991) tolkte Pavel Palazjtsjenko bij alle belangrijke ontmoetingen van Michail Gorbatsjov met wereldleiders. Een nieuw tijdperk was aangebroken, de Sovjet-Unie ging ter ziele. De tolk bleef zijn baas trouw. Hij werkt nog steeds voor de Gorbatsjov Stichting. Een gesprek over Gorbatsjovs betekenis en erfenis. 'Gorbatsjov was een humanist die altijd op zoek was naar compromissen.'

Pavel Palazjtsjenko tussen Gorbatsjov en Reagan in Reykjavik (1986). Foto: Amerikaanse overheid, publieke domein.

door Laura Starink

Zolang Michail Gorbatsjov politiek leider was van de Sovjet-Unie, stond Pavel Palazjtsjenko bij alle internationale topontmoetingen, met Thatcher, Reagan, Bush, Kohl of Mitterrand als een eeuwige schim achter hem. De man met de karakteristieke kale kop en snor heeft alle onderhandelingen doorgefluisterd. Het waren de zes spannendste jaren uit zijn leven. ‘Ik was meer dan een schaduw, meer dan een meubelstuk,’ zegt Palazjtsjenko.

Pavel Palazjtsjenko (68) trad op in De Balie bij de presentatie van de Nederlandse vertaling van Philip Taubmans Gorbatsjov-biografie. Vlekkeloos Engels, diplomatiek en overduidelijk gewend aan een westers publiek, haalde hij herinneringen op aan de onverschrokken Thatcher, de koppige Reagan, de onverzettelijke Kohl. Maar vooral aan zijn baas, met wie hij nog steeds nauw samenwerkt. Ze werden vrienden.

Dat met Gorbatsjov een leider was aangetreden die een verschil zou gaan maken had hij meteen door, zei Palazjtsjenko tegen me. ‘Maar dat zijn beleid zo snel zou leiden tot een complete transformatie van ons land en van de wereld had niemand voorzien. Gorbatsjov was veel meer dan een nieuw jong gezicht. Hij belichaamde een totaal nieuwe benadering van leidinggeven in de USSR: radicale veranderingen, humanisering van het land en de overgang naar reële internationale samenwerking.’

Gorbatsjov erfde een systeem dat zich totaal geïsoleerd had in de wereld. Dat isolement heeft hij doorbroken en het ergerde de Russen dat het Westen aanvankelijk dacht dat dit de zoveelste kosmetische mooipraterij van een sovjet-leider was, die alles bij het oude zou laten.

‘Gorbatsjov had een totaal andere manier van onderhandelen in de internationale arena. Hij richtte zich niet op het herkauwen van de overbekende posities, maar ging direct op zoek naar resultaten die voor beide partijen voordelig zijn. Hij zocht compromissen en consensus.’

Wat hem bovendien uitzonderlijk maakte was zijn houding tegenover mensen. ‘Een politiek leider als Brezjnev was totaal geïsoleerd van elk normaal menselijk contact. Ook zijn opvolgers Tsjernenko en Andropov hadden hun hele leven uitsluitend in de partij- en staatshiërarchie verkeerd. Gorbatsjov houdt van  mensen. Zijn humanisme werd de basis voor de perestrojka. Aanvankelijk probeerde hij het bestaande systeem te hervormen, maar toen hij inzag dat dat onmogelijk was besloot hij het af te breken en te vervangen door democratie.’

Zijn grootste verdienste vindt de tolk dat Gorbatsjov naar zijn land keek door de ogen van de gewone mensen, die snakten naar verandering. Zijn grootste handicap was het oude Politburo, dat er totaal andere ideeën op nahield over de aard van die veranderingen. ‘Er waren tal van varianten: conservering van het oude systeem of de combinatie van communisme, imperialisme en nationalisme die in het huidige Rusland populair is. Gorbatsjov was uniek omdat hij besloot consequent voorwaarts te gaan. In zijn ogen was er geen weg terug.’  

Natuurlijk heeft Gorbatsjov fouten gemaakt, zoals alle politici. ‘Maar die zijn pietluttig vergeleken bij zijn successen. Zelf zei hij tegen mij dat zijn zelfverzekerdheid hem weleens parten heeft gespeeld. Dat kan omslaan in zelfoverschatting. Ook was zijn beoordelingsvermogen van de mensen in zijn omgeving niet altijd adequaat.’

Zo had Gorbatsjov in augustus 1991 natuurlijk nooit op vakantie moeten gaan op de Krim, zegt Palazjtsjenko. Direct werd in Moskou een staatsgreep tegen hem gepleegd. Het halve Politburo keerde zich tegen zijn hervormingspolitiek, uit angst dat de Sovjet-Unie uiteen zou vallen. ‘Die staatsgreep heeft hij totaal niet zien aankomen. Hij dacht dat je mensen kon overtuigen als je maar op ze in bleef praten. Maar hij sprak niet altijd helder, en met veel omhaal van woorden. Op den duur kregen mensen daar genoeg van.’ De coup mislukte binnen drie dagen, dankzij het vastberaden optreden van Gorbatsjovs aartsvijand Boris Jeltsin.

Dat Jeltsin klare taal sprak was een van de redenen dat de intelligentsia naar hem overliep. Ze kregen genoeg van Gorbatsjovs geschipper. ‘Jeltsin riep: we vernietigen al het oude communistische en dan hebben we over anderhalf jaar een goed leven! Dat was de demagogie die de mensen wilden horen. Ze wilden gas geven. Terwijl Gorbatsjov maar bleef uitleggen dat zulke simpele oplossingen niet bestaan. Hij miste de oratorische kwaliteiten van Jeltsin.’

Er was geen instinctieve animositeit tussen Jeltsin en Gorbatsjov, zegt de tolk, maar de laatste ontdekte al snel dat Jeltsin, die hij zelf uit Sverdlovsk naar Moskou had gehaald, ‘niet volgens de regels speelde’. Terwijl Gorbatsjov zich in 1987 voorbereidde op een principiële speech ter gelegenheid van de 70^ste verjaardag van de Oktoberrevolutie, waarin hij sprak over Stalins misdaden, gooide Jeltsin met veel bombarie de handdoek in de ring. ‘Hij riep dat de perestrojka de verkeerde kant op ging en diende zijn ontslag in als partijsecretaris van Moskou. Gorbatsjov reageerde vrij rustig, maar Jeltsin bleef de zaak maar op de spits drijven. Hij is het type politicus dat denkt te winnen door te radicaliseren, terwijl Gorbatsjov altijd een balans zocht in consensus. De botsing was onvermijdelijk.’

Jeltsins vernedering van Gorbatsjov: hij leest hem de les na de mislukte staatsgreep van augustus 1991. Foto rechtenvrij

Uiteindelijk zou Jeltsin van de mislukte staatsgreep gebruik maken door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie te versnellen en Gorbatsjov aan de kant te schuiven. Zelf erfde hij als president van Rusland met de Russische Federatie de hoofdprijs, terwijl Gorbatsjovs functie (president van de Sovjet-Unie) met het verdwijnen van dat wereldrijk ophield te bestaan. Hij werd van de ene dag op de andere ambteloos burger.

Toch beaamt Palazjtsjenko dat ook Jeltsin een belangrijke politieke rol heeft gespeeld in Rusland. Hij ziet zelfs overeenkomsten. ‘Beiden kozen onverkort voor democratisering en afscheid van de failliete communistische economie. Ik sluit niet uit dat het uiteenvallen van de Sovjet-Unie onvermijdelijk was. Het is heel moeilijk een rijk bijeen te houden met zulke verschillende landen als Estland en Turkmenistan. We weten nu niet eens of Groot-Brittannië of Spanje wel een staatkundige eenheid zullen blijven. Maar Jeltsin heeft wel vals gespeeld.’

Internationale ontspanning

Als tolk heeft Palazjtsjenko alle grote internationale toppen meegemaakt, in Genève, op Malta, in Washington, in Moskou, in Reykjavik. Wat was het spannendste moment in alle buitenlandse onderhandelingen?

‘Er waren tegenstellingen, maar de besprekingen bleven van beide kanten altijd fatsoenlijk. Angstig is het nooit geweest.  Wat mij erg imponeerde was dat Gorbatsjov, Reagan en Bush bleven koersen op overeenstemming. Denk je eens in: een jaar na de eerste topontmoeting in Genève werd er al een akkoord over de liquidatie van middellange afstandsraketten getekend! Uiteindelijk is meer dan 80% van de kernwapenarsenalen geliquideerd. Dat was een enorm succes en dat begreep iedereen. De arsenalen die waren opgebouwd door de voorlopers van Gorbatsjov en Reagan waren onbevattelijk groot. Wat inspireerde bij de onderhandelingen was dat iedereen zag dat de weg terug naar een normalere wereld was ingeslagen.’

Was er een methode-Gorbatsjov?

‘Een geheim had hij niet. Hij ging altijd uit van voorstellen die acceptabel konden zijn voor de andere partij, zonder onze belangen te verwaarlozen. Het resultaat telde.’

Het is Gorbatsjovs tragiek dat hij in het buitenland veel populairder is gebleven dan in het binnenland. Dat is logisch: voor het Westen verzinnebeeldt hij het einde van de Koude Oorlog. Voor de Russen de teloorgang van een wereldrijk en een chaotische economische omwenteling naar het kapitalisme.

‘De Russen hadden het loodzwaar in de jaren 90 bij de radicale overgang naar het kapitalisme en daarvoor zochten ze een zondebok. Jeltsin was de tsaar van dat moment, dus die konden ze de schuld niet geven. Dus kreeg Gorbatsjov de zwarte piet. Langzaam zie je dat accent nu verschuiven naar Jeltsin. Vandaag roept iedereen: ik heb nooit op Jeltsin gestemd! Maar hij is met 60% van de stemmen gekozen. Beiden krijgen de schuld van alles wat mis is gegaan in het land.’

Is het begrijpelijk dat mensen heimwee hebben naar de Sovjet-Unie? ‘Er is een zekere nostalgie naar bepaalde "positieve" aspecten van de USSR, zoals meer gelijkheid, rechtvaardigheid, beter onderwijs. Of dat onder het communisme zo was is kwestieus. Ik ken maar heel weinig mensen die terug willen naar vroeger. Men denkt daarbij ook aan de status van wereldrijk. Poetin speelt daarmee. Ons volk wil nu eenmaal dat Rusland een grootmacht is.’

Waarom? ‘Dat is een typische karaktertrek van de Russen, die nu in de Russische federatie meer dan 80 % van de bevolking uitmaken. In de veelvolkerenstaat van de Sovjet-Unie was dat maar 50%. Het Russische volk vindt dat het in de jaren 90 door het Westen vernederd is. Daar heeft Poetin volgens de burgers een einde aan gemaakt. Nu is er respect, ja zelfs angst voor Rusland. Dat vinden veel mensen fijn.’

Denkt Gorbatsjov er ook zo over? ‘Ook hij vindt dat Rusland een grootmacht is, maar dan wel een die samenwerking moet zoeken met andere landen. Ook hij denkt dat het Westen in de jaren 90 niet genoeg respect had voor Rusland. Voor de uitbreiding van de NAVO waren andere varianten voorhanden. Rusland had meer betrokken kunnen worden. Onze veiligheid was in het geding. Het Westen redeneerde eenzijdig: het is het souvereine recht van Polen, Tsjechië en Hongarije om lid te worden, maar dat er met Rusland geen rekening werd gehouden bevalt de Russen niet.’

Begrijpt Gorbatsjov dan niet dat Oost-Europa bang voor jullie was?

‘Natuurlijk! Dat heeft een geschiedenis. Er is jarenlange wrevel opgebouwd. Maar staatspolitiek kun je niet bouwen op gevoelens van gekrenktheid. Je moet een modus vivendi vinden met het land dat jou gekrenkt heeft.  Volgens Gorbatsjov hebben Oost- en West-Europa destijds niet gezocht naar zo’n  modus vivendi, maar alleen hun eigen politiek nagestreefd. Nu groeit er in Rusland een generatie op voor wie de status van Rusland als grootmacht weer heel belangrijk is. Het is niet mijn opvatting, maar het Westen zal daar rekening mee moeten houden.’

Of anders? Wat bedreigt ons dan?

‘Niks. Maar Rusland en het Westen kunnen niet de koers voortzetten die de laatste 5 tot 10 jaar is ingeslagen. We moeten raakvlakken zoeken. Rusland zal altijd blijven bestaan. Je kunt er niet omheen en je moet dat accepteren. Helaas is dat in de jaren 90 niet gebeurd. Je hebt het recht om iemand voor voldongen feiten te plaatsen, maar er zijn ook bepaalde gedragsregels. Je hoeft niet per se alles te doen waar je recht op hebt. Dat is de mening van Gorbatsjov.’

Net als Poetin blijft Gorbatsjov het uiteenvallen van de Sovjet-Unie rampzalig vinden, maar volgens Palazjtsjenko respecteert hij, anders dan Poetin, de nieuwe realiteit. Daarom onthoudt hij zich ook van commentaar op de binnenlands-politieke gebeurtenissen in Oekraïne. Met één uitzondering: de annexatie van de Krim is ook voor Gorbatsjov een kwestie van historische rechtvaardigheid. ‘De Krim is in 1954 door Chroesjtsjov volledig ondemocratisch aan Oekraïne toegewezen. Hoe dat referendum ook gehouden is, de meerderheid van de bevolking heeft voor aansluiting gestemd.’

Palazjtsjenko was in De Balie bij de presentatie van Philip Taubmans biografie van Gorbatsjov (foto Laura Starink)

Over Poetin laat Gorbatsjov zich nogal eens verschillend uit. Volgens Palazjtsjenko beoordeelt hij hem aan de hand van concrete beleidsdaden. Dat Poetin opging voor een derde presidentstermijn keurde hij af. ‘Maar toen hij verkozen was erkende hij hem als leider van het land. Hij steunt Poetins ijveren voor de erkenning dat Rusland een grootmacht is. Maar de huidige slechte  betrekkingen met het Westen zijn veroorzaakt door fouten aan beide zijden. Waar hij moeite mee heeft is het gebrek aan democratie in Rusland. De parlementsverkiezingen zijn verworden tot een formaliteit, Poetins "verticale macht" is een variant op autocratie. Maar onlangs zei hij in een interview dat de plussen van Poetin groter zijn dan de minnen.’

Gorbatsjovs grootste verdienste vindt Pavel Palazjtsjenko dat hij een keuze heeft gemaakt die onomkeerbaar is. ‘Terugkeer naar het totalitaire systeem, zonder vrijheid van meningsuiting of privébezit is dankzij de zes jaar Gorbatsjov onmogelijk geworden. En ondanks de huidige confrontatie heeft hij de betrekkingen met het Westen zo veranderd dat de vijandschap van de Koude Oorlog niet meer kan terugkomen.’

In het Westen is men daar niet meer zo zeker van.

‘De toekomst zal het uitwijzen. Als wij Russen morgen wakker worden in Noord-Korea dan heb ik ongelijk gekregen.’