Rusland is geleidelijk aan een fascistische staat aan het worden, denkt de Russische hoogleraar politieke filosofie Grigori Joedin. Het ergert hem dat West-Europeanen denken dat ze in Europa hiervoor veilig zijn. Na de totale depolitisering van de samenleving brengt Poetin nu de politiek weer op het toneel. De oorlog veronderstelt immers juist een mobilisatie van het land voor een hoger doel: de denazificatie van Oekraïne. Maar in werkelijkheid heeft Poetin een compleet andere wereldorde op het oog, vertelde de filosoof aan Rutger van der Hoeven van De Groene Amsterdammer.
Grigori Joedin (foto Wilson Center)
door Rutger van der Hoeven
Grigori Joedin zou in normale tijden weinig reden moeten hebben om over zijn schouder te kijken: een docent politieke filosofie, gespecialiseerd in publieke opinie, schrijver van columns en bijdragen in intellectueel aandoende media. Maar het zijn geen normale tijden in Rusland, waar hij lesgeeft aan de Moskouse Hogeschool voor Economie. Joedin let zorgvuldig op welke communicatie veilig en welke makkelijk te kraken is, en als we plaatsnemen in een restaurant in Duitsland vraagt hij om niet op te schrijven waar het is.
Toch zit Joedin er ontspannen bij, in overhemd en korte broek, achter een biefstuk met een gifgroene saus die kennelijk een cultstatus heeft in Duitsland. Hij denkt soms geconcentreerd over een antwoord na, maar praat over het algemeen strak en gefocust – hij heeft de afgelopen maanden duidelijk veel over het onderwerp nagedacht.
Joedin kent de harde hand van de staat: in februari werd hij bewusteloos geslagen bij een protest tegen de Russische inval in Oekraïne. En toch zint het hem duidelijk niet dat de eerste vraag daarover gaat: over de gevaren die het met zich meebrengt om kritisch te zijn in Rusland.
'Ik heb die vraag vaker gehad, maar ik weet eerlijk gezegd niet wat ik moet antwoorden', zegt hij. 'Mensen vragen naar gevaar in Rusland, maar ik ben er vrij zeker van dat de plek waar we nu zitten even gevaarlijk is. Dit gaat niet alleen over Oekraïne. Het idee dat je hier in Duitsland volkomen veilig bent en dat je de gevarenzone betreedt zodra je naar Moskou gaat – die hele visie is verkeerd.'
'Wat nu in Europa gebeurt is iets heel groots. Europa is niet langer verdeeld in veilige en onveilige zones. Voelen Nederlanders zich veilig als ze de beelden zien op de Russische televisie waar men de banen van kernraketten projecteert die op weg zijn naar Londen of Amsterdam? Voor iedereen die denkt dat het een grap is: het is geen grap, het is verdomd serieus.
'Het tweede deel van het antwoord is natuurlijk is dat Rusland mijn land is, en ik wil het niet verlaten. Soms kost blijven veel. Maar je vraagt Oekraïners ook niet waarom ze hun land niet gewoon verlaten en overlaten aan Poetin, dus waarom zou je het wel aan de Russen vragen? Ik wil Rusland niet overlaten aan deze boevenbende.'
Als je naar Duitsland of andere Europese landen komt, voel je dan dat mensen leven alsof de oorlog hen niet echt aangaat?
'Dat hangt van het land af. Maar veel Europeanen zitten volgens mij vast tussen twee dingen. Ten eerste een duidelijk besef dat de oude wereld voorbij is. Dat horen we bijvoorbeeld van de Duitse kanselier, maar ook van andere Europese leiders. Maar men beseft niet voldoende wat dat nieuwe tijdperk zou inhouden, en dat heeft ernstige gevolgen voor hun strategische visie. Omdat ze geen strategische visie hebben, vallen ze terug op eerdere patronen. Sommige mensen willen gewoon hun ogen sluiten en terugkeren naar zoals het was. En dat is, denk ik, waar Poetin op rekent.'
Is er een significante verandering geweest in de manier waarop Poetin en zijn regime omgaan met onvrede en kritiek?
'Ik ben van mening dat we sinds 24 februari een fascistisch regime hebben in Rusland. Je kunt discussiëren over wat fascisme is en ik was altijd terughoudend in het gebruik van de term. Maar ik denk dat het beschrijft wat er aan de hand is: er is in Rusland een nieuwe opvatting over de relatie tussen de samenleving, de staat en de leider.
'We zien nu een identificatie van de leider met de staat en een identificatie van de staat met de samenleving. En dit is een klassiek fascistische opvatting. De leider is gelijk aan de staat, en de staat aan het volk. Er is geen plaats voor jou bij het volk als je geen deel uitmaakt van de staat, en er is geen plaats voor jou in de staat als je niet achter de leider staat. Dit is het gevolg van de inval in Oekraïne. Er waren eerder fascistische tendensen in Rusland, maar geen radicale wending. 24 februari betekende een soort conservatieve revolutie.'
Met de arrestatie van ex-burgemeester van Jekaterinburg Jevgeni Roisman, op 24 augustus, zitten al deze 4 felle critici van Poetin en de orlog vast. Van links naar rechts: journalist Vladimir Kara-Murza, journalist Andrej Pivovarov, politicus Jevgeni Roizman en volksvertegenwoordiger Ilja Jasjin (foto twitter)
'We zagen het natuurlijk in het muilkorven van de media, het geweld tegen demonstranten. Die eerste dagen was het geweld ongekend, het had bijna het niveau van Belarus. Toen zwakte het enigszins af. Maar de algemene formule van de relatie tussen het volk, de staat en de leider is gebleven. Ik denk dat Rusland niet terug kan zolang dit regime de macht heeft.'
Depolitisering van de maatschappij
Je hebt eerder geschreven dat Poetins macht gebaseerd is op depolitisering van de Russische maatschappij. Kun je uitleggen wat je daarmee bedoelt, en is dat nog steeds zo?
'Ja, depolitisering is hét kenmerk van Poetins heerschappij. Het was altijd Poetins belangrijkste strategie, vanaf het begin. Toen hij aan de macht kwam, waren de Russen gedesillusioneerd over de liberale democratie, omdat de Russische liberale democratie altijd beperkt is gebleven tot verkiezingen en tot de vrije pers, wat in de praktijk neerkwam op een strijd tussen mediabedrijven van verschillende oligarchen. Tegen het einde van de jaren negentig had er al een soort vervreemding plaatsgevonden.
'Maar Poetin ging dit strategisch gebruiken. Hij moedigde depolitisering op verschillende manieren aan. Een daarvan was dat hij probeerde te bewerkstelligen dat Russen zich terugtrokken uit de politiek. Hij transformeerde verkiezingen in een maskerade, niet alleen door tegenstanders uit te sluiten, maar ook door de stemlijsten te vullen met allerlei klonen.
'Mensen lachen altijd als ik dit vertel. Maar twee jaar geleden zag je in de stembureaus drie absoluut identieke kandidaten op het stembiljet, met dezelfde naam. Een van hen was de echte oppositiekandidaat, de andere twee waren betaald om hun naam te veranderen in die van de oppositiekandidaat en om hun voorkomen meer op hem te laten lijken. Het was volmaakte satire.
'Nog zoiets zijn de talkshows op de tv. Die dragen het idee uit van een oorlog van allen tegen allen. Tot februari waren tegengestelde meningen niet verboden op tv, maar als mensen die wilden vertolken, werd het gesprek zo opgezet dat het leek alsof mensen alleen maar constant tegen elkaar schreeuwden. En dat was de boodschap aan het publiek: dat als mensen met elkaar mogen discussiëren, geweld en agressie onvermijdelijk is. De enige manier om die voortdurende agressie te stoppen, is een sterke koning, die van bovenaf orde oplegt.
Russische toeristen opgeschrikt door Oekraïense aanvallen op de Krim (foto Mash)
'Een ander centraal onderdeel van de depolitiseringsstrategie is het primaat van de economie. Het economische heeft het politieke in Rusland opgegeten. Gezond verstand dicteert dat het enige waar iemand om moet geven zijn eigen rijkdom, zijn eigen welzijn is. Je zorgen maken om iets anders is volkomen irrationeel, want je kunt nooit, maar dan ook nooit iets veranderen. En mensen kregen ook meer kansen om hun welzijn te verbeteren. Veel mensen zijn beter af onder Poetin, vaak via hypotheken en consumptie-krediet. Een trickle-down economie, waar sommige mensen ongelooflijk rijk werden, en de grote meerderheid van de bevolking iets beter af werd.
'Het primaat van het economische boven het politieke heeft de politieke ruimte in Rusland opgeslokt. Mensen die lijken te denken dat ze via politiek echt iets kunnen veranderen, worden als complete idioten beschouwd. En deze mentaliteit werd ondersteund door een ultraconservatief verhaal: het idee dat alle veranderingen in de menselijke geschiedenis altijd hebben geleid tot verslechtering, met name bewegingen van onderaf, die werden geïnitieerd door het volk.
'Mensen die denken dat ze via politiek echt iets kunnen veranderen, worden in Rusland als complete idioten beschouwd'
'Het idee was om mensen te laten geloven dat het leven overal ellendig is. Daarom heb je ook zo’n epidemie van Whataboutism in Rusland. Zodra je een politieke bewering doet, krijg je dat bezwaar altijd, direct. "En de Amerikanen dan?", "En de Duitsers dan?" Ze zijn niet beter dan wij. Iedereen is slecht. En laten we dus slecht blijven. Laat ons een oorlog voeren.
'Mijn punt is nu dat er op 24 februari iets is veranderd. Depolitisering impliceert een soort demobilisatie van de samenleving, maar voor de 'speciale militaire operatie' schakelde het regime over naar een soort mobilisatie van de samenleving. De gedepolitiseerde situatie in Rusland veranderde in een gedwongen politisering. Wat je van een fascistisch regime kunt verwachten, bijvoorbeeld een volwaardige mobilisatie en een frontale aanval op het maatschappelijk middenveld, werd in het begin tot op zekere hoogte geïmplementeerd, met al die Z-tekens en al die enge mensen op straat. Veel mensen werden ongelooflijk bang. Maar later zakte dit weer wat weg, en we lijken terug bij het oude. Ik vergelijk het echter met een lange, lange val, waarbij we soms tijdelijk op een plateau stilliggen voor we verder vallen.'
Hoe zie je dit zich ontwikkelen?
'Ik denk dat we van een fascistische staat kunnen spreken, maar nog niet van een fascistische samenleving, de kloof is nog niet helemaal gedicht. Maar fascisme is geen regime, het is een beweging. De staat krijgt langzaam een ander karakter, er is geen duidelijke overstap naar een ander soort regime.
Poetins grootse ambities
'Poetin heeft duidelijk zeer grote ambities, het veranderen van de wereldorde. Hij en zijn entourage hebben deze oorlog lange tijd voorbereid. Wat we nu zien zijn slechts een of twee stappen op een lange glijdende schaal. We kunnen nog veel meer verwachten. Sinds het midden van de jaren ’10 zijn Poetin en zijn mensen een oorlog met de NAVO aan het voorbereiden. Dat is geen geheim: het staat in Russische strategische documenten. Nu ze deze weg zijn ingeslagen, zullen ze doorgaan met een permanente oorlog. Er kunnen wapenstilstanden zijn, maar dit is een grote oorlog om de NAVO te ontbinden, om het Westen de rug te breken. Het doel is niet veroveren, maar verslaan.'
'We kunnen spreken van een fascistische staat, maar nog niet van een fascistische samenleving, de kloof is nog niet gedicht'
'Of ze zullen ze slagen? Voor mij ziet het er bijna suïcidaal uit, maar ik zie ook wel enige logica. Ze zijn getalenteerd in het bestrijden van de zwakheden, de kwetsbaarheden van de vijand. Het zijn vaak KGB-mensen en dit is wat ze het beste kunnen. Ze zijn erin getraind. Wat zeker is, is dat het niet zal stoppen met Oekraïne. Vergeet dat: dit gaat niet om Oekraïne. Ze hebben een enorme stap gezet en er is geen weg terug. Ze gaan door tot ze gestopt worden.’
Propaganda voor het referendum voor aansluiting bij Rusland: 'Cherson is een Russische stad' (foto twitter)
Dit wantrouwen in de Russische samenleving, en de terugtrekking uit de politiek, die volgde op het communisme, op de chaotische jaren negentig en op de Poetin-jaren. Denk je dat dit fundamentele wantrouwen door de staat is gemaakt, door de Russische geschiedenis?
‘Dat is een goede vraag. In de Russische samenleving zie je fragmentatie, atomisering, dat wat Durkheim de vijand van sociale cohesie noemde. Een deel daarvan komt zeker uit de late Sovjet-samenleving. Mensen waren vervreemd geraakt van de staat, probeerden ervan weg te blijven. En toen kwamen de jaren negentig, en de atomisering werd dieper. Het kapitalisme dat naar Rusland kwam was een moordend kapitalisme. De lessen die liberalen voor Rusland hadden aan het begin van de jaren negentig behelsden de survival of the fittest. Daarin is geen plaats voor solidariteit. Een goede ondernemer was een volslagen opportunist, die economische oorlog voerde tegen alle anderen. Een Hobbesiaanse samenleving. Dit was zeer schokkend, zeer traumatisch voor veel Russen.
'Poetin heeft gebruik gemaakt van deze atomisering. Als mensen zo gedesillusioneerd, vervreemd en getraumatiseerd zijn, zeg dan tegen ze: wij zorgen voor de economie, we geven jullie stabiliteit en wat kansen, maar jullie bemoeien je nooit met de politiek. Dit nieuwe niveau van atomisering heeft Poetin op een strategische manier ingezet.'
Mythe van groots verleden
In de politiek draait het vaak om een toekomstvisie te presenteren, maar wat Poetin aanbiedt is een restauratie.
'O, maar dat doet Trump ook in de VS, hij appelleert ook aan een mythe van een glorieus verleden. In Rusland is dat net zo. Het is onzin om naar Rusland te kijken als een land waar de dingen heel anders zijn dan in het Westen. Je ziet vaak dezelfde ontwikkelingen, maar in een geradicaliseerde versie. Rusland importeert dingen uit het Westen en perverteert ze tot het uiterste. Zo zijn kapitalisme en liberale democratie in Rusland teruggebracht tot een kern van elkaar bedriegen en af en toe naar de stembus gaan.'
'Rusland voert een grote oorlog om de NAVO te ontbinden en de rug van het Westen te breken'
'Er is in Europa een overschatting van de kloof tussen de Europese samenlevingen en de Russische. Toen de oorlog begon probeerden mensen die kloof instinctief nog groter te maken. Rusland is inderdaad anders, maar het buiten de rest van Europa plaatsen helpt niet om te begrijpen wat er aan de hand is. Het is veel nuttiger om te zien welke tendensen hier ook zijn. Maar in Rusland zijn ze alleen maar radicaler geworden.'
U noemde in andere interviews het geloof in de ‘paar-maanden-theorie’ : veel Russen geloofden dat alles – de economische pijn, de afsluiting van Europa – binnen een paar maanden voorbij zou zijn. Hoe is dat nu?
‘Nou, tot op zekere hoogte is de situatie in Rusland ook weer genormaliseerd. Ik denk dat veel Europeanen overschatten in hoeverre deze oorlog het leven van Russen beïnvloedt. Denkt u dat de Russen zich grote zorgen maken over de ‘ speciale militaire operatie’ in Oekraïne? Nee, dat doen ze niet. Het staat volgens mij laag op hun prioriteitenlijst. In het begin waren veel mensen bezorgd, maar toen het normaal werd, keerden ze terug naar hun privézaken.
Rusland gaat nauwer samenwerken met Noord-Korea, zei Poetin tijdens een ontmoeting met Kim Jong-Un
'Toch denk ik nog steeds dat er een systeemcrisis kan ontstaan als Poetin niet een soort overwinning kan presenteren. Hij kan natuurlijk zeggen: dit was de eerste stap, en voor de tweede stap moeten we ons verder bewapenen en voorbereiden. Maar als die boodschap niet aanslaat, zullen de rijken zich afvragen waar al dat vermogensverlies goed voor was. En ook gewone Russen zullen spijt hebben dat ze dingen verloren zijn voor de verovering van Severodonets. Niemand weet waar dat ligt!'
'Dat is denk ik een van de redenen dat de Z-propaganda is afgezwakt. Poetin voelt zich helemaal niet op zijn gemak bij het idee van totale mobilisatie, dan gaan mensen vragen stellen. Dat het leven min of meer normaal is, is voor hem nu gunstig.’
Welke politieke of filosofische concepten zijn bruikbaar om het huidige Rusland te begrijpen?
'Het raamwerk dat ik recent gebruikte om de politieke situatie te begrijpen, is Max Webers idee van plebiscitaire democratie. Plebiscitaire democratieën ontstonden als een groot rijk een historisch verlies leed en daarna plotseling algemeen kiesrecht werd ingevoerd. Weber gebruikte de term voor een land met een gekozen president, die in feite een soort electorale koning was. Een gekozen dictator die de leiding in handen nam, terwijl de mensen worden gedegradeerd tot passieve massa's die door af en toe te stemmen in feite ‘ja’ zeggen zonder invloed te hebben. Weber vond dat een goed idee, en mensen zoals Carl Schmitt en Schumpeter hebben dat verder ontwikkeld.'
Naar het voorbeeld van Max Weber
'Rusland is een duidelijk voorbeeld van een plebiscitaire democratie en dat voorspelt wat we kunnen verwachten in de toekomst. Er is een sterke leider, het staatsapparaat is de bestuursmachine van de leider en het parlement is de administratieve machine van de leider. Dat is Rusland: als Poetin het parlement toespreekt geeft hij bevelen en de parlementsleden gehoorzamen.
'Voor Weber was dit model aantrekkelijk vanwege de combinatie van de charismatische macht van de leider en de legalisering van die macht door een bureaucratie. De opkomst bij Russische verkiezingen is 15, 20 procent. Het regime mobiliseert 15 procent van de mensen, vaak ambtenaren. Ze worden met bussen naar de stembureaus gereden en dan wint Poetin met 75% van de stemmen.
'De mensen zijn passief, maar ze worden gebruikt om de macht van de leider te bevestigen. Historische voorbeelden zijn de Tweede Republiek en het Tweede Keizerrijk in Frankrijk (tussen 1848 en 1870) en de Weimarrepubliek in Duitsland (tussen 1918 en 1933). Ze eindigden met hetzelfde resultaat: onnodige en niet-uitgelokte oorlogen. Waarom? Omdat dit soort machthebbers het gevaar van buitenaf overschatten en het idee van politieke oppositie niet accepteren. Dus begonnen ze een oorlog en ze faalden.'
Graf van omgekomen Russische soldaat in Goes Chroestalny (foto twitter)
Denkt u dat het Poetin-regime kan terugkeren van dit pad?
'Om Rusland om te vormen tot een totalitaire, fascistische samenleving heeft het regime totale mobilisatie nodig. En daar houdt Poetin niet van. Hij heeft een politiementaliteit. Hij is geen democratische politicus, maar hij is ook niet Mussolini, niet Hitler. Hij heeft geen contact of verstandhouding met de mensen, hij is vreselijk bang voor de mensen. Kijk naar die tafels die hij tussen zichzelf en anderen heeft gezet, hij is zelfs bang voor de Franse president. Hij heeft geen contact met normale mensen en voelt zich onzeker bij hen. Al zijn publieke optredens zijn met geënsceneerde mensen. Dezelfde figuranten keren steeds weer terug - nu eens als vissers, dan weer als militairen.
'Theoretisch kan Poetin laveren tussen een meer autoritaire, gedemobiliseerde en een meer totalitaire, gemobiliseerde variant. Maar ik denk dat we in een soort vrije val zitten en dat zal zo blijven zolang Poetin aan de macht is.'
Om terug te keren naar het begin van het gesprek: u beschouwt dit als een oorlog van een kleine en zeer gevaarlijke kliek mensen, die tegelijkertijd oorlog voert tegen Oekraïne én Rusland.
'Ja, maar ook tegen Belarus. In de hele post-Sovjet-ruimte, inclusief Belarus, Kazachstan en Moldavië, woedt deze oorlog van twee heel verschillende visies op hoe deze ruimte eruit zou moeten zien.
Imperialisme vs republikeins
'De ene visie is imperialistisch, reactionair, hiërarchisch. Die draait niet alleen om politiek, maar om het structureren van de samenleving. In de 22 jaar dat Poetin aan de macht is, is de Russische samenleving ongelooflijk hiërarchisch geworden. Mensen zeggen vaak dat dat typisch Russisch is maar dat is niet waar. Zelden in onze geschiedenis hadden we het niveau van machtsconcentratie dat we nu zien. Waarschijnlijk onder Peter de Grote en onder Stalin. Maar de meeste Russische leiders, inclusief de tsaren, hadden nooit zoveel macht, konden zich nooit zoveel veroorloven.
'De andere visie zou ik Republikeins willen noemen, hoewel het geen ideaal woord is. Een van de problemen voor Oekraïne is dat de visie waar de Oekraïners voor vechten moeilijk onder woorden te brengen is. Toch zijn die twee visies heel verschillend. En je kunt mensen zien die beide visies vertegenwoordigen in alle landen van de post-Sovjet-ruimte.
'Dit is niet onbelangrijk: er is een niet te verwaarlozen deel van de Oekraïners dat geen deel wil uitmaken van een onafhankelijk Oekraïne maar van de Roesski Mir (de Russische Wereld), omdat ze Rusland beter begrijpen. En verder naar het oosten in Oekraïne is dit een aanzienlijk deel van de Oekraïense bevolking. De Oekraïense regering wil daar niet over praten, maar het Oekraïense leger wordt in het Oosten geconfronteerd met een aanzienlijke, vooral oudere minderheid die nostalgisch is naar de Sovjettijd.
'In Belarus vertegenwoordigt Loekasjenko de imperiale visie. Hij is een pro-Sovjet-dictator. Maar de meerderheid van zijn bevolking voelt zich onderdrukt en is Republikein. Dit conflict bestaat ook in Rusland, waar veel mensen niet alleen met de Oekraïners sympathiseren omdat ze zich verantwoordelijk voelen voor wat er gebeurt, of omdat ze een speciale band hebben met Oekraïne, maar omdat Oekraïne nu een andere vorm van politieke organisatie belichaamt. En er zijn veel van zulke mensen in Rusland. Dit is dus een grote oorlog tussen twee verschillende politieke principes.'
Hoe denkt u dat het denazificatieverhaal daarin past? Denkt u dat dit breed geloofd wordt, of dat mensen het zullen geloven als ze toch bereid zijn om de logica van interventie te accepteren?
'Als je de mensen wilt begrijpen die deze interventie steunen, moet je je realiseren dat ze denken dat Poetin altijd zijn zin krijgt, of je hem nu steunt of niet. Het is als het weer: regen is er gewoon. Je kunt het jezelf moeilijk maken door je ertegen te wapenen. Of je accepteert het en dan zoek je naar rechtvaardigingen. Hier biedt propaganda de uitweg.
'Maar het gevaar is vreselijk groot. Het wangedrag van het Russische leger komt rechtstreeks voort uit dit verhaal van denazificatie. Het stelt dat je het hele land in twee elementen moet verdelen: een schoon en een smerig. En het vuil moet worden uitgeroeid. Poetin gebruikt dezelfde taal ook in Rusland: de natieverraders, het vuil, de vlieg die uitgespuwd moet worden. Dit is erger dan fascistisch, het is een nazi-element van dit regime.
'Dat is de afgelopen maanden wat teruggeschroefd, maar het kan terugkeren! Inclusief dat gekke ahistorische verhaal dat de Russen eigenlijk al sinds de jaren veertig tegen een enorme fascistische alliantie van Britten, Fransen, Duitsers en Amerikanen vechten, die ons allemaal tegelijk aanvielen. We zouden ze toen hebben verslagen, maar niet vernietigd en daarna ontstond de NAVO. Dus nu moeten we ze verslaan in een eindoverwinning. Dit is de versie van de geschiedenis die ze promoten.'
Als je de vergelijking trekt met het naziregime, vragen mensen zich soms af: wat zou ik in die tijd hebben gedaan? Denk je dat de keuzes van het Russische volk op de een of andere manier vergelijkbaar zijn met de situatie toen?
‘Ja, en dat zeg ik keer op keer. Waarom protesteren de Russen niet? Wel, waarom protesteerden de Duitsers niet in 1939 tijdens de invasie van Polen? Het antwoord is vrij duidelijk.'
Als historici over revoluties schrijven, beschrijven ze de situatie ervoor meestal als ‘pre-revolutionair’. Denkt u dat Rusland in zo’n situatie zit; zou het u zeer verbazen als er in Rusland grootschalig verzet zou uitbreken?
'Daar vallen verschillende dingen over te zeggen. De eerste is bijna psychoanalytisch. We zien hoe Poetins angsten steeds meer werkelijkheid worden en hij laat ze ook materialiseren. Ik heb altijd betwist dat er zoiets als het Westen bestaat. Er zijn zoveel verschillen. Maar sinds februari betwist ik het niet meer. De NAVO wijst Rusland aan als een belangrijke tegenstander en bereidt zich voor er oorlog tegen te voeren. Vóór de oorlog was dat niet het geval.
'Poetins grootste angst was natuurlijk de angst voor revolutie. Dat is het enige waar deze mensen serieus over zijn. Ik denk dat een van de redenen waarom Poetin deze oorlog begon is dat hij zichzelf onveilig voelde. De laatste jaren waren niet bijzonder succesvol voor hem. Er waren allemaal tekenen van vermoeidheid in Rusland. De oppositie bleef een minderheid, maar ook bij de meerderheid kon je duidelijk een spoor van vermoeidheid voelen.
'Waarom moeten we ons hele leven dezelfde president hebben? Ik heb een hele generatie studenten die onder Poetin zijn geboren, en sommigen van hen vinden Poetin een geweldige kerel. Maar zelfs zij begrijpen niet waarom we hem altijd als staatshoofd zouden moeten hebben.
'Dat werd sinds 2017 steeds duidelijker. We observeerden twee heel belangrijke dingen. Ten eerste een heel duidelijke generatiekloof, tussen ouderen en de rest. De meeste oudere mensen zijn gebiologeerd door de macht van de keizer en geven Poetin voor alles een mandaat. Vóór 2017 hadden we een behoorlijk homogene samenleving in Rusland, maar nu is er een heel duidelijke generatiekloof.
'En het tweede is, dat mensen de kans zullen grijpen wanneer zich een opening biedt. Kijk maar wat er gebeurde in 2021, toen Navalny terugkeerde naar Rusland. We hadden toen we recordbrekende protesten in het hele land, zowel in aantal als – belangrijker nog – een recordaantal steden waar het plaatsvond, door het hele land heen. Dus als er een barst in het systeem komt – en nu met deze militaire situatie zou die ontstaan bij alles wat neerkomt op een nederlaag – dan zal de oppositie onmiddellijk toeslaan. En dat is potentieel belangrijk voor een diep verdeeld land.
Het zou me, kortom, niet verbazen als er geen grootschalig verzet komt tegen Poetin. Maar evenmin als dat wel ontstaat.'
Een verkorte versie van dit artikel verscheen in De Groene Amsterdammer.