Corona heeft korte metten gemaakt met het stereotype vijandsbeeld van het Kremlin: niet het russofobe Westen, maar een onzichtbaar virus bedreigt de 'Russische wereld'. De pandemie heeft de rol van internet in Rusland vergroot: niet alleen is het als overal elders een bron van absurde geruchten, het voorkomt ook dat de overheid onaangename feiten straffeloos kan manipuleren. Zo wordt ook het Kremlin de moderniteit ingeslingerd, zegt onze cultuurcriticus Andrej Archangelski. Is de overheid daartegen bestand?
Ambulancepersoneel van de stad Oeglitsj protesteert wegens gebrek aan faciliteiten (foto screenshot)
door Andrej Archangelski
In zekere zin is het voor Rusland makkelijker de covid-quarantaine te doorstaan: de meerderheid van de inwoners, die de 'mobilisatie-modus' van de USSR hebben gekend, herinneren zich nog goed de term defitsit (tekorten) en de rijen voor de winkels uit de sovjet-tijd of de financiële problemen uit het Rusland van de jaren 90. Tegelijkertijd negeren veel mensen demonstratief de veiligheidsmaatregelen, hoewel Rusland qua aantal besmettingen al op de derde plaats staat, na de VS en Brazilië.
Ook de Russische overheid gedraagt zich zoals gewoonlijk: ze beperkt de vrijheden niet voor de veiligheid van de mensen, maar in de eerste plaats ten eigen gerieve. Zo begint burgemeester Sobjanin de 'gedeeltelijke opheffing van de quarantaine' bijvoorbeeld met het openstellen van bouwplaatsen; alleen al in de bouw werken 1 miljoen mensen; de meerderheid rechteloze migranten die sowieso al in erbarmelijke omstandigheden leven. Maar de openbare parken en pleinen blijven gesloten en zelfs individuele sportbeoefening blijft verboden. Waar is hier de logica? Kortom: niets nieuws onder de zon.
Maar er is één factor die de vroegere wereldcrises van de huidige situatie onderscheidt: internet. De overheid kan de informatieverspreiding over de pandemie in Rusland niet meer helemaal controleren, en daar dient het Kremlin rekening mee te houden.
Digitaal leven
Het leven der Russen, net als dat van mensen overal ter wereld, heeft zich vandaag bijna totaal verplaatst naar internet. Mensen kijken er films, bezoeken er musea, kopen er levensmiddelen en bestellen hun lock-down uitgaanspasjes. Maar ze kunnen er ook het gedrag van hun eigen regering vergelijken met de ervaring van andere landen. De Russin Lera, die in New York woont, liet op de videodienst TikTok zien hoe Amerikaanse burgers tijdens de epidemie worden geholpen - zo toonde ze bijvoorbeeld een pakket gratis levensmiddelen. Dat filmpje riep een woedende reactie van de staatspropagandisten op: televisiehost Vladimir Solovjov noemde haar een 'vrolijk dom gansje' en betitelde haar verhaal als 'waanzin'.
Poetin bezocht de coronakliniek in Kommoenarka bij Moskou. Hij vecht nu tegen een onzichtbare binnenlandse vijand (foto Kremlin)
Waarom zijn dit soort berichten gevaarlijk voor het Kremlin? Het Kremlin hamert erop dat in Amerika 'de wetten van de jungle' heersen en dat de situatie er 'verschrikkelijk' is: één waarheidsgetrouwe video kan die mythe verpulveren. Anders dan in veel andere landen maakt Rusland geen enkele haast met directe financiële ondersteuning voor mensen, of, zoals men het hier grappenderwijs betitelt: 'geld uit een helicopter laten neerdwarrelen'.
In mei maakte oppositieleider Aleksej Navalny zijn programma 'Vijf stappen' bekend, dat snel populair werd via internet. Volgens gegevens van de Centrale Bank heeft Rusland nu 17,7 biljoen roebel in aandelen, zegt Navalny: dat is ongeveer 120.000 roebel ($1.500) voor elke Rus. Deel dat geld uit aan de mensen, zegt Navalny. Dat doen andere landen ook; veel bekende economen, zoals Sergej Goeriev, zien zo'n stap als een adequate reactie op de pandemie. Omdat dit voorstel natuurlijk zelfs bij mensen die niets van Navalny moeten hebben goed valt, is dit voor hem gegarandeerd politiek scoren.
Het Kremlin negeert Navalny, maar nu kon een reactie niet uitblijven: anderhalve week na Navalny's petitie, die door ongeveer een half miljoen mensen werd ondertekend, beloofde Poetin een eenmalige uitkering voor elk kind beneden de 16 jaar en ook salarisopslag voor artsen.
Maar het belangrijkste is dat internet informatie geeft over de reële situatie met de besmettingen in Rusland. Het populairste genre op internet is op dit moment de videoboodschap van artsen: heel vaak beschikken ze niet over de meest elementaire beschermingsmiddelen. De artsen beklagen zich tegenover Poetin dat de salarisverhogingen niet worden uitbetaald. Artsen uit Oeglitsj, Armavira, Irkoetsk en Rjazan, de provincie Stavropol en Belgorod hebben allemaal vergelijkbare videoboodschappen opgenomen. Ze beseffen heel goed dat regionale ambtenaren niks zo vrezen als publiciteit. Vroeger negeerde het Kremlin die oproepen op internet - maar nu is het genoodzaakt rekening te houden met de artsen, die via internet ook berichten over de groei van het aantal patiënten.
Ook Rusland is nu totaal afhankelijk van internet, ondanks ouderwetse politieke posters als deze oproep van de Moskouse burgemeester Sobjanin om snel een ziekenhuis af te bouwen
'Leugens over corona'
Natuurlijk probeert de overheid die mensen te vervolgen (bijvoorbeeld door middel van een nieuw artikel in het wetboek van strafrecht 'over de verspreiding van opzettelijk leugenachtige informatie over het coronavirus'), maar het is onmogelijk om deze informatie helemaal te verbieden. Een enkele keer luistert het Kremlin zelfs naar deze videoboodschappen.
Midden mei, aan de vooravond van Poetins grote videovergadering met de gouverneurs, onthulde het hoofd van de gezondheidsdienst van Dagestan in het programma van blogger Roeslan Koerbanov cijfers over ziekte en dood in zijn republiek, die sterk afweken van de officiële; hij meldde ook de dood van 40 medici. Voor een Russische ambtenaar is 'optreden op internet' een doorbreking van de onofficiële gedragscode: maar ook deze keer luisterde het Kremlin en kort daarop maakte Poetin zelf op de videovergadering gewag van de complexe situatie in Dagestan.
Maar het belangrijkste is dat internet voorkomt dat het Kremlin de reële informatie over de epidemie in Rusland verzwijgt. Het kan een deel van de informatie verheimelijken, maar niet de belangrijkste feiten. Misschien is dat de reden dat de overheid van begin af aan het aantal besmettingen niet heeft verheimelijkt (officieel zijn er dat er nu 300.000). Toch verdenkt men Rusland er van de reële cijfers van de dodelijke slachtoffers geheim te houden (officieel zijn dat er nu ongeveer 3.000, afgezet tegen het aantal besmettingen aanzienlijk minder dan in andere landen).
The Financial Times en The New York Times publiceerden onderzoek dat erop wees dat het aantal aan corona gestorven patiënten in Rusland 70% hoger kan liggen dan de officiële gegevens en dat de mortaliteit in Moskou in april met 1700 sterfgevallen hoger lag dan het gemiddelde van de afgelopen 5 jaar.
Het Kremlin reageerde gebelgd op deze artikelen: de Doema en het ministerie van Buitenlandse Zaken dreigden de kranten hun accreditatie in Rusland te ontnemen. 'Maar zelfs als alle extra sterfgevallen in Moskou in april verband zouden houden met het coronavirus, dan zou de COVID-sterfte-index in Moskou lager zijn dan in New York en Londen', schreef het hoofd van de gezondheidsdienst van Moskou Aleksej Chripoen in zijn antwoord in The New York Times.
Zelfs digibeet Poetin moest aan de videoconferencing. Hier wordt hij in april bijgepraat over corona (foto Kremlin)
Zijn argument klinkt dubbelzinnig: 'Zelfs als we dingen verbergen, dan nog is het aantal sterfgevallen in het Westen hoger'. Maar je kunt zijn antwoord ook zo lezen: als er massale sterfte zou zijn in Moskou is het onmogelijk dat geheim te houden. Dat komt vooral door internet en onafhankelijke bloggers en journalisten.
Drie golven van paniek
Enerzijds is internet een garantie voor openheid, anderzijds is het de plek waar de geruchten ontstaan. Samenzweringstheorieën bloeien daar waar mensen simpele verklaringen - én schuldigen - zoeken voor ingewikkelde processen. De onderzoeksgroep 'Monitor van actuele folklore' signaleerde drie paniekgolven in Rusland na het begin van de epidemie en zette de meest populaire geruchten onder de bevolking op een rij. Ze onderzocht daarvoor 1,5 miljoen posts op internet.
De twee populairste 'sussende' opvattingen over het coronavirus in Rusland waren: 1. 'Het is een gewone griep' (en dus zijn speciale bestrijdingsmiddelen niet nodig). 2. 'De meerderheid van de bevolking heeft het virus vorig najaar of winter al gehad.' In februari, aldus de onderzoekers, groeide het aantal aanhangers van deze theorieën, maar vanaf 23 maart begonnen ze hun aantrekkingskracht te verliezen.
De officiële Russische coronasite houdt de aantallen slachtoffers bij. Mara er zijn twijfels over de betrouwbaarheid
Op 23 maart 2020 publiceerde de Russische blogger Polina Golovoesjkina, die nu in het Italiaanse Como woont, op haar Facebook een tekst, die bestond uit persoonlijke waarnemingen en observaties van internet: ze schetste een angstaanjagend beeld van massale besmettingen en sterfgevallen in Italië. Direct daarna begon de populariteit van de kalmerende geluiden sterk af te nemen. Zo verdrong één alarmerende tekst de 'kalmerende' nieuwsberichten, constateerden de onderzoekers.
Een andere massaal aangehangen samenzweringstheorie in het Russische internet luidde: 'de pandemie komt uit de koker van Bill Gates' (of van een 'wereldregering'). Opmerkelijk is dat die versie aanvankelijk in Rusland werd verspreid door de overheid en wetenschappers zelf. Zij beweerden dat de pandemie 'in het belang van de VS' was. Op 1 mei beschuldigde de beroemde Russische filmregisseur Nikita Michalkov in zijn tv-uitzending Besogon (De exorcist) Bill Gates ervan dat hij met behulp van het vaccin tegen het coronavirus alle mensen een 'vloeibare chip' wil inspuiten, om vervolgens al hun handelingen te controleren en het bevolkingsaantal te manipuleren.
In dezelfde periode raakte op internet een populaire versie in zwang dat het 'chippen' plaats zou vinden via, vooral, goederen als sportkleding of zich zou verspreiden via de uitzendmasten van 5G-telefonie. Maar ook dit gerucht hield geen stand tegenover de barse realiteit.
De conclusie is paradoxaal: internet blijkt ook zichzelf te kunnen reguleren. Internet baart samenzweringstheorieën, maar kan die met andere meldingen ook weer onderuit halen. We zien dat het principe van onafhankelijke informatie uiteindelijk de samenzweringstheorieën overwint en ertoe leidt dat de meeste mensen toch kiezen voor een rationele vorm van overleven.
Bedreiging of redding?
De afgelopen vijf jaar heeft het Kremlin geprobeerd de internetvrijheid in te perken, bijvoorbeeld met behulp van de zogenaamde 'Jarovaja-wetten'. Het ideaal voor de Russische leiders was het Chinese voorbeeld van een internet dat volmaakt autonoom en afgesloten van de wereld is. Maar dat experiment is in Rusland om technische redenen niet meer te herhalen. Sterker nog: tijdens de pandemie werd het Kremlin gedwongen op internet te steunen. Daar bestellen miljoenen mensen nu hun eten aan huis of ze gebruiken de QR-codes op hun mobiele telefoon om een wandeling te mogen maken in de stad. Met behulp van internet kun je de contacten van besmette mensen controleren. Maar veel Russen vrezen dat de overheid de pandemie gaat misbruiken voor een sterker cyber-toezicht op de bevolking.
Maar er is ook goed nieuws: de pandemie heeft miljoenen Russen de voordelen van internet getoond. Vroeger kregen de meeste mensen hun informatie via de televisie, die bijna geheel door het Kremlin wordt gecontroleerd. Maar via de televisie kun je geen eten bestellen en niet met je familie praten. Een van de gevolgen van de quarantaine is dus dat de Russen hun belangstelling voor en vertrouwen in de televisie nog meer hebben verloren. De pandemie heeft de Russen ook laten zien dat ze niet op een eiland wonen, maar deel zijn van de wereld en zo 'duwt' het virus Rusland de moderne tijd in.
Hoe zal het Kremlin reageren? We kunnen ervan uitgaan dat de nieuwe bedreiging een shock was voor Vladimir Poetin en zijn team. Niet zozeer vanwege de ziekte of de gesloten grenzen, maar voor hen is het vooraleerst het ineenstorten van een oud wereldbeeld.
Het wereldbeeld van het Kremlin was heel lang onveranderd: de VS en het Westen zijn de 'eeuwige tegenstander', er is sprake van een militaire dreiging, waartegen men zich moet bewapenen. Dat was allemaal heel concreet en materieel. De pandemie heeft dat beeld doorbroken. De hele wereld heeft nu één vijand en je kunt hem niet zien. Je kunt hem niet bestrijden met tanks en granaatwerpers. Die vijand kent geen ideologie. Die vijand - het coronavirus - is overal en nergens. Nu moeten we met alle volkeren ter wereld samen vechten tegen de epidemie. De oude parameters van de propaganda hebben hun kracht verloren.
Voor Poetin zelf is er ook veel veranderd: vroeger mocht hij graag onderstrepen dat hij 'geen gebruikmaakte van internet' en moderne gadgets. Nu moet hij vergaderen via videobeelden. De pandemie heeft Poetin kennis laten maken met de moderne technologie. Welke conclusies kan hij daaruit trekken? Misschien wordt zijn verlangen om internet te controleren er alleen maar groter door, maar hij begrijpt heel goed dat de Russische samenleving en economie heel erg afhankelijk zijn van diensten als sociale media, zoekmachines, financiële dienstverlening en computerprogrammatuur. En dat alles functioneert via internationale, buitenlandse platforms. Tijdens de pandemie hebben die de Russische econmie en maatschappij gered.
Arts Anastasia Vasiljeva van de onafhankelijke Artsenvakbond tegengehouden door de politie bij het inzamelen van hulpgoederen
Voor het eerst in zijn leven heeft Poetin nu de mogelijkheden van internet tot zich laten doordringen. Enerzijds is de ineenstorting van de materiële wereld voor hem ongetwijfeld een ernstige beproeving. Het afblazen van de jubileumparade van de Dag van de Overwinning op 9 mei was voor Poetin 'een moeilijke psychologische beslissing', zei zijn perssecretaris Dmitri Peskov. Anderzijds heeft Poetin kritieke situaties altijd meesterlijk weten uit te buiten. Tot voor kort was het ondenkbaar dat stemmen in Rusland op afstand, per post of internet, zou kunnen plaatsgrijpen. Maar als het voordelig is, weet het Kremlin snel te moderniseren.
Onlangs heeft de Doema ingestemd met digitaal stemmen voor de grondwetswijzigingen die Poetin het recht geven nog 12 jaar aan de macht te blijven. Dat ontlast het Kremlin van nodeloze zorgen over de legitimiteit van de stembusgang: voor onafhankelijke waarnemers wordt het heel moeilijk het stemmen via internet te controleren. De volkspeiling zal nu waarschijnlijk eind juni plaatsvinden.
Vladimir Poetin heeft haast: hij begrijpt dat elke maand uitstel ten tijde van een economische crisis die de hele wereld en dus ook Rusland raakt zijn kansen om de machtsoverdracht naar eigen inzicht te regelen verkleint. Voor de 9-mei-parade is al een nieuwe datum vastgesteld: de voorbereidingen zijn gestart om de 75ste verjaardag van de overwinning op nazi-Duitsland op 24 juni [de datum van de eerste overwinningsparade in 1945 - red.] alsnog militair te herdenken. De president van Moldova komt alvast. Een maand later, op 26 juli, moet dan de 'burgerlijke herdenking' volgen met een optocht van het 'Onsterfelijke regiment', waarbij Russen meelopen met foto's van gevallen familieleden. Corona of geen corona: de tijd raakt op.