Navalny bewijst in Moskou zijn politiek gewicht

De tactiek van oppositieleider Navalny om ‘de neus dicht te knijpen tegen de stank’ en strategisch te stemmen, heeft in Moskou gewerkt. Poetins partij Verenigd Rusland verloor bijna de helft van haar zetels. Nog steeds is het systeem een imitatiedemocratie. Maar het is belangrijk en hoopvol dat een minderheid van actieve liberale burgers heeft laten zien waartoe zij in staat is, vindt Andrej Archangelski.

door Andrej Archangelski

Wat er in Moskou op 8 september is gebeurd mag een verkiezingsrevolutie worden genoemd. Na de stembusgang is bijna de helft van de zetels in de gemeenteraad (20 van de 45) voor de oppositie. Zo’n diversiteit heeft de Moskouse gemeenteraad minstens 20 jaar niet vertoond.

Een simpele mededeling, zo lijkt het. Maar vrijwel elk woord moet tussen aanhalingstekens worden gezet  - verkiezingen, oppositie, raad – omdat wij het niet hebben over een gewone democratie, maar over een geleide-, een imitatie-democratie. Die is opgebouwd met de know-how van het Kremlin, die in 20 jaar tijd een systeem in elkaar zette waarbinnen de echte oppositie, die regime-kritisch is (zoals de mensen van Aleksej Navalny) geen deel mogen nemen aan verkiezingen. Sterker nog: de meeste onafhankelijke kandidaten en Navalny zelf werden bijna een maand in de cel gezet na ervan te zijn beschuldigd dat ze tot ongeoorloofde demonstraties hadden opgeroepen.  

De oppositiepartijen die toegelaten waren tot de gemeenteraadsverkiezingen, heten spoilers of sparring-partners van de regerende macht. Het gaat om de Communistische Partij (KPRF), Rechtvaardig Rusland en de LDPR (nationalisten) en ook de iets onafhankelijkere democratische partij Jabloko.

Als dit ‘neppartijen’ zijn, waarom hebben Moskovieten dan op ze gestemd? Wat heeft zulk stemgedrag voor zin? En wat voor protest is dit?

moscow duma election ostrikovDe communistische kandidaat voor district nr. 15 in Moskou Ivan Ostrikov. Navalny raadde aan op hem te stemmen. Foto Wikimedia.

Het is een soort naäpen van het autoritaire systeem. Het systeem trekt een gek smoel, en jij doet dat na. Het is de enige manier van wettig politiek verzet in het Rusland van vandaag. Mensen stemmen niet met het doel dat hun kandidaat wint, maar met het doel dat de kandidaat van de regerende pro-Kremlin partij Verenigd Rusland niet wint. Dat heet een proteststem uitbrengen.

Na het besluit over de pensioenhervorming, een jaar geleden, stemden veel mensen bij regionale verkiezingen spontaan voor een willekeurige kandidaat, zolang het maar niet een kandidaat van de regeringspartij was. In 2019 lanceerde Aleksej Navalny het idee van ‘strategisch’ stemmen, feitelijk hetzelfde idee ‘stem op wie dan ook, behalve op iemand van de regeringspartij’, maar met een kleine nuance: stem op degene met de grootste kans te winnen. Stem op de sterkste opponent van de regeringspartij.

Zo stemmen dat je je niet schaamt

Velen hadden kritiek op Navalny omdat ze zijn houding als politiek cynisme beschouwden. De toegelaten opponenten van Verenigd Rusland zijn meestal communisten of nationalisten, voor een liberaal publiek onaanvaardbare kandidaten. Navalny vroeg de middenklasse ‘de neus dicht te knijpen voor de stank’ en te stemmen op ideologische tegenstanders, alleen maar om het feest van de regeringspartij te verpesten.

moscow city duma election 2019 okrug 15 7Affiche van Navalny (links op foto). 'Stem slim! Uw kandidaat voor uw strategische stem
is de communist Ivan Ostrikov'


Oppositiepoliticus Michail Chodorkovski veroordeelde deze tactiek en noemde haar immoreel. Daarop ontbrandde een enorme theoretische discussie over de tactiek van de oppositie. Maar voor iedereen kwam het als een verrassing dat de discussie tussen Navalny en Chodorkovski de kiezers in Moskou ertoe bracht over de morele aspecten van politiek te gaan nadenken. Uit de synthese van de twee benaderingen kwam een houding voort die je aldus kunt formuleren: je moet zo stemmen dat je je achteraf er niet voor schaamt. Een stem uitbrengen werd daardoor een existentiële daad voor de Moskovieten – mensen erkenden hun verantwoordelijkheid. Waar het Kremlin zo bang voor was, gebeurde: mensen gingen de politiek serieus nemen.

Waar het Kremlin zo bang voor was, gebeurde: mensen gingen de politiek serieus nemen

De tactiek van Navalny slaagde niet overal. Bij regionale verkiezingen werden 11 gouverneurs van de regeringspartij herkozen en werd slechts één opponent gekozen: dat was in Chabarovsk in het verre oosten waar de nationalisten van de LDPR wonnen. Maar in Moskou had Navalny’s tactiek succes. In bijna de helft van de districten lukte het om door strategisch te stemmen de regeringspartij een nederlaag toe te brengen- zelfs de baas van Verenigd Rusland in Moskou, Andrej Metelski verloor. Navalny heeft de autoriteiten bewezen dat hij een hecht electoraat heeft dat bereid is om dezelfde tactiek te volgen. Daarmee toont Navalny het Kremlin zijn politiek gewicht. Sommige commentatoren schrijven zelfs dat Navalny in Moskou bij de verkiezingen heeft gewonnen.

Niets is wat het lijkt

Vreemd maar waar, op zo’n moment snap je beter wat de kern is van het politiek systeem dat Vladimir Poetin en zijn kompanen hebben gebouwd. Het gaat er zelfs niet om dat het systeem antidemocratisch en autoritair is. De essentie is dat het ...een illusie is. Het is een echt Wonderland van Lewis Carroll – niets is wat het lijkt.

De werkelijke taak van een imitatiedemocratie is de burgers alle waarden en overtuigingen af te pakken. Al in het eerste decennium van 2000 haalde het Kremlin als een preparateur de ingewanden uit de politiek, ontdeed haar van haar zin, van haar kern. Nu leunt het Kremlin op een leegte. Niet op de actieve deelname, maar op de onverschilligheid van de post-sovjet mens.

Tot 2014 toen de olieprijzen hoog waren en er nog geen sancties bestonden, garandeerde dit systeem het overleven van het Kremlin. Maar zodra de economie begon in te zakken (in Rusland leeft alleen al volgens de officiële cijfers 12% van de inwoners onder het bestaansminimum), veranderde het politiek vacuüm in een risico voor de machthebbers, want op kritieke momenten is er niemand die dat vacuüm gaat verdedigen.  

Politiek vacuüm is door Kremlin zelf gecreëerd, maar vormt op kritieke momenten risico voor de machthebbers

Bij de verkiezingen in Moskou bleef de pro-regeringsmeerderheid weg en kwam de actieve minderheid naar de stembus. Zo gebruikte Navalny de onverschilligheid van de meerderheid ten gunste van de minderheid. Hij zette een actieve betrokkenheid tegenover een sovjet-mentaliteit. En hij lanceerde een vorm van vreedzaam verzet, die geen heldendom vereist, maar slechts een beetje wilskracht. En natuurlijk zette het Kremlin zelf de minderheid aan tot proteststemgedrag: de brute manier waarop vreedzame protestacties uiteengejaagd werden, het afranselen van demonstranten in juli en augustus hebben hun effect gehad.

Communisten van vandaag

In de Moskouse gemeenteraad zitten nu 13 communisten en 7 vertegenwoordigers van Rechtvaardig Rusland en Jabloko. Kun je hen een echte oppositie noemen. Hoe zullen ze zich gaan opstellen? In welke mate zullen zij onafhankelijk blijken? En nog een vraag die opkomt: wie zijn die communisten in het Rusland van vandaag?

De partij bestaat nog bij toeval. Al in 1992 werden er al pogingen gedaan om de communistische ideologie te veroordelen – als het aan president Boris Jeltsin had gelegen dat zou de communistische partij, net als in de Baltische staten en in Oekraïne, verboden zijn. Maar in de jaren ’90 besloot men de partij te laten bestaan ‘om de maatschappij niet te splijten’. De huidige KPRF lijkt nauwelijks op die van de sovjet-communisten en is in veel opzichten een kunstmatig PR-project. Het is een synthese van links en rechts conservatisme. De partij, die al twee decennia wordt geleid door Gennadi Zjoeganov, is aanhanger van de orthodoxe kerk en tegelijk van Stalin, die de kerk destijds vernietigde. Bovendien heeft de partij geen boodschap aan universele communistische principes,  aan internationalisme of de vriendschap der volkeren.

Anderzijds is het zo dat veel 25 tot 35-jarige politici, die nu toetreden tot de KPRF, al geen communistische ideeën hebben in de sovjet-zin. Je kunt hen eerder –analoog aan de internationale terminologie – links noemen. Russische communisten zijn in de woorden van politicoloog Vladimir Pastoechov ‘brave puppies, die af en toe hun baasje, het Kremlin, zachtjes bijten’ en het baasje is daar zelfs blij om. Maar soms kan de pup echt bijten. En als hij groter wordt, kan hij een bulldog worden.

Slapende, geen dode democratie

Imitatiedemocratie hielp de post-sovjetélites te blijven bestaan, maar het systeem heeft een zwakke plek. Zelfs als je democratie imiteert, moet je soms democratische spelregels volgen. Op die gedachte stoelt de mening van de populaire Russische politicologe Jekaterina Schulman, die denkt dat democratische instituties in Rusland zijn blijven bestaan, ze bevinden zich nu alleen in een sluimertoestand. Dat is niet dood. Een slapende kan wakker worden.  Zodra de arm van het Kremlin verslapt, wordt de democratie weer actief. Soms – zoals bij de Moskouse verkiezingen – kan dat nu al gebeuren.

Sluimerende instituties kunnen ontwaken

Hoe dan ook is alles wat op 8 september is gebeurd een demonstratie van de potentiële mogelijkheden van de Russische maatschappij. Formele democratische procedures – zoals verkiezingen – kunnen echt gaan werken. De post-sovjet maatschappij is genoeg volwassen geworden om politiek te denken, om zich solidair en bewust te tonen. Dit is begonnen met het organiseren van vrijwillige waarnemers tijdens de verkiezingen in 2011-2012 om zich teweer te stellen tegen massale vervalste uitslagen. Diezelfde mensen bewaakten een eerlijke telling van stemmen in 2019. Duizenden mensen in Moskou waren op 8 september dag en nacht in touw om ervoor te zorgen dat geen enkele stem gestolen werd.

Maar het belangrijkste resultaat is dat er in Rusland in 2019 een reeks nieuwe normen zijn ontstaan voor de houding van burgers. De machthebbers probeerden de maatschappij met geweld onder controle te houden, maar de maatschappij leerde de machthebbers dat geen enkele actie zonder reactie blijft. Dat geldt met name Moskou, waar de proteststemming het sterkst was. Als de machthebbers ditmaal naar massale vervalste uitslagen zouden hebben gegrepen, dan zou het vervolg makkelijk te voorspellen zijn geweest. Tienduizenden mensen zouden weer de straat op zijn gegaan.  Daarvoor is de regering het meest bevreesd. Het regime werd voor de keuze gesteld: de uitslag erkennen of gegarandeerd protest op straat. Het Kremlin koos voor het minste kwaad.

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.