Deze week is het 27 jaar geleden dat een staatsgreep tegen Gorbatsjov mislukte. Dat leidde tot de ondergang van de USSR, het tegendeel van wat werd beoogd. Dit soort cruciale data worden in Rusland niet eerlijk belicht en herdacht, maar gebruikt om samenzweringstheorieën te onderbouwen. We kennen ze van de sociale media, en sinds kort ook van de Amerikaanse president, maar in Rusland is de samenzwering tot nieuwe ideologie verheven, zegt cultuurcriticus Andrei Arkhangelsky. Het werkt: volgens opinieonderzoek gelooft een meerderheid van de Russen inmiddels in samenzweringstheorieën van allerlei snit. Dat verhoudt zich slecht tot de moderniteit.
door Andrei Arkhangelsky
Volgens gegevens van het Russische Centrum voor bestudering van de publieke opinie VTsIOM vindt bijna tweederde van de Russen (66%) dat er 'een groep mensen bestaat, die ernaar streeft de Russische geschiedenis te herschrijven, historische feiten in te wisselen om Rusland schade te berokkenen en zijn grootsheid te kleineren'. Een meerderheid van de Russen (63%), aldus de opiniepeiling, 'gelooft in het bestaan van een organisatie die ernaar streeft de geestelijke waarden die de Russen hebben gevormd te vernietigen, met behulp van propaganda van niet-traditionele seksuele relaties'.
De meerderheid van de Russen gelooft dus in een samenzweringstheorie. Buitengewoon curieus is daarbij dat ze iemands seksuele geaardheid als een van de belangrijkste bedreigingen beschouwen.
De uitkomst van het onderzoek wordt actief besproken in de Russische media: maar eigenlijk is het nauwelijks een sensatie te noemen. 'Het denken van de meerderheid van de Russen is uiterst conservatief' - dat is de enige mededeling van het VTsIOM, dat loyaal is aan de overheid. Van het VTsIOM kun je deze conclusie verwachten, want het is de belangrijkste opgave van dit peilingbureau ervoor te zorgen dat bij niemand de gedachte opkomt dat er in Rusland iets kan veranderen.
Maar er is nog een reden waarom de peiling juist op dit moment komt. De Russische propaganda heeft de afgelopen jaren handig geleerd de aandacht af te leiden van belangrijke zaken. De peiling werd op 20 augustus gepubliceerd - 27 jaar geleden vond in deze dagen juist een echte samenzwering plaats, die in de hele wereld bekend werd door de afkorting GKTsjP (Staatscomité voor de Uitzonderingstoestand (19-21 augustus 1991). [Tijdens deze conservatieve staatsgreep waar de militaire top en de geheime dienst aan meededen werd president Gorbatsjov gegijzeld op de Krim; maar de coupplegers waren onzeker van hun zaak en Jeltsin maakte er in drie dagen een einde aan - noot red.]
Dit was de laatste poging van conservatieve sovjet-functionarissen om de democratische opmars in de USSR te stoppen. De samenzwering mislukte en had enorme politieke gevolgen. Ze werd het ontstekingsmechanisme van het uiteindelijke uiteenvallen van de USSR (het is geen toeval dat ook de data waarop de vroegere sovjet-republieken hun onafhankelijkheid verklaarden allemaal rond deze tijd liggen; voor Oekraïne was dat bijvoorbeeld 24 augustus 1991). Zo hebben de samenzweerders, die de USSR wilden redden, haar einde alleen maar bespoedigd.
Geen feestelijke herdenking
Deze data markeren ook het begin van een nieuw, modern Rusland; Boris Jeltsin, die nog president van de Russische Socialistische Sovjetrepubliek was [de voorloper van de huidige Russische Federatie - noot red.] leidde toen het verzet tegen de putsch - de beroemde foto van zijn optreden tegen de achtergrond van de Russische vlag ging de hele wereld over. Qua belang kun je dat vergelijken met de dag dat in Frankrijk de Bastille werd ingenomen of met de Onafhankelijkheidsverklaring van Amerika - symbolische gebeurtenissen die de aanvang betekenden van een nieuwe wereld.
Maar in Rusland worden op deze dag geen parades of demonstraties gehouden, en evenmin feestelijke zittingen in het Kremlin. Integendeel: je hebt het gevoel dat de staatsmedia deze datum het liefst geheim houden voor de bevolking. Het is opmerkelijk, maar het is een feit: in Rusland is men bang de belangrijkste historische gebeurtenissen die invloed hebben gehad op de hele wereld te herdenken. Hetzelfde absurde zwijgen van de staatsmedia hing vorig jaar rondom de herdenking van het eeuwfeest van de Oktober-omwenteling van 1917.
Er is niets absurders dan een poging om een historische gebeurtenis die de loop van de wereldgeschiedenis heeft veranderd voor de mensen te verbergen. Maar in Rusland is dat gelukt. Als iets niet op tv is, bestaat het ook niet in de realiteit.
U vindt geen enkele moderne tv-serie over de perestrojka of over de hervormingen van de jaren '90. Zelfs als er speelfilms aan die periodes zijn gewijd, zult u daar de namen 'Gorbatsjov' of 'Jeltsin' of het woord 'perestrojka' niet aantreffen; daarop ligt een onuitgesproken, maar strikt taboe. Het is vermakelijk: de fundamentele veranderingen die in het land hebben plaatsgevonden, worden in dat soort series in beeld meestal weergegeven als een krachtige windvlaag of als een stortbui. Dat is de enige toespeling op de veranderingen in het land die een filmregisseur zich kan veroorloven. Het gevolg is dat die twee decennia (de jaren '80 en '90) nu een blinde vlek zijn geworden - alsof er in die jaren niets belangrijks is gebeurd. Tegelijkertijd is er voor hen die geïnteresseerd zijn in politiek een enorme hoeveelheid tv-programma's en boeken waarin wordt uitgelegd 'hoe Gorbatsjov en Jeltsin het land naar de verdommenis hebben geholpen'. Dat is de geijkte frase in alle talkshows: zij zijn gebombardeerd tot de oorzaak van al het slechte dat Rusland is overkomen.
De meest geruchtmakende publikatie dezer dagen in Rusland is het interview met de voormalige vice-president van de Russische Socialistische Sovjet-republiek Roetskoj, die beweert dat Jeltsin tijdens de putsch dronken was en wilde vluchten naar de Amerikaanse ambassade. Natuurlijk volgde daarop een woedende verklaring van de weduwe van Jeltsin.
De bewering van Roetskoj is ook verworpen door Aleksandr Korzjakov, de vroegere beveiliger van Jeltsin. In de dagen van de putsch verschansten Jeltsin en zijn collega's zich in het gebouw van de Opperste Sovjet van de RSFSR; toen de tanks Moskou binnentrokken stelden zijn medestrijders Jeltsin voor te vertrekken via een speciale uitgang uit het gebouw, maar hij weigerde. Dat is keer op keer beschreven en verteld, maar het vluchtverhaal wordt jaar in jaar uit herhaald en bijgevolg blijft in het geheugen van de mensen de kwestie hangen over de vraag of Jeltsin nu wel of niet dronken was tijdens de staatsgreep. Dat is nodig om te voorkomen dat de mensen zich herinneren wat er echt gebeurde in die dagen - dat het de Russen in 1991 lukte de vrijheid en democratie te verdedigen. Maar het Kremlin kan de overwinning van de democratie ook niet openlijk bekritiseren, omdat het de formele erfopvolger is van dat nieuwe Rusland, dat in 1991 heeft overwonnen. En dus is zwijgen de gemakkelijkste oplossing.
Uiteenvallen van USSR als 'toeval'
Dit alles oogt absurd en belachelijk; stel u eens voor dat men probeert uw verjaardag voor u verborgen te houden of u ervan te overtuigen dat u geen ouders hebt gehad. 'De USSR leefde gelukkig, maar in 1991 is er iets foutgegaan' - dat is nu zo ongeveer de officiële versie van de gebeurtenissen van 1991. Zo bekijkt men de redenen voor het uiteenvallen van de USSR - als een toevallige gebeurtenis, iemands kwaadaardige wil of een samenzwering.
Volgens een andere versie heeft deze gebeurtenis geen belangrijke betekenis gehad in de geschiedenis van Rusland. Het is een ongehoord experiment met het bewustzijn van de massa: miljoenen mensen in Rusland leven al 27 jaar onder het kapitalisme, maken gebruik van zijn zegeningen, service, voordelen - maar ze weigeren te erkennen dat er in 1991 in het land een burgerlijke revolutie heeft plaatsgevonden, de sociaal-economische inrichting van het land is veranderd, het kapitalisme is ingetreden. Mentaal blijven de meeste Russen leven in de 'hemelse USSR', die nu gecreëerd wordt met behulp van de televisie. Dat kun je een fantoombestaan noemen. Miljoenen mensen leven gelijktijdig in twee werelden leven, in twee contraire dimensies. Leven in een droom, door bewust af te zien van de realiteit.
Het woord 'samenzwering' wordt zo gewoon de gemakkelijkste manier om het verleden en de toekomst te verklaren. Met behulp van die term kun je nu in Rusland elke gebeurtenis verklaren die de machthebbers niet goed uitkomt of in verlegenheid brengt. Het geloof in de samenzwering kun je de moderne religie en ideologie van Rusland noemen. Het is niet zozeer een sovjet-opvatting van de wereld, als een archaïsche. Met behulp van de samenzwering verklaart men de revolutie van 1917 en de Stalin-terreur. Het uiteenvallen van de USSR is een 'westerse samenzwering', met als belangrijkste daders de jeans, kauwgum en rock-muziek die 'de USSR in het zedelijk bederf hebben gestort'.
Vanaf de jaren '90 voegde men daar nog 'de samenzwering van het IMF' aan toe en 'de samenzwering van de internationale financiële elites'. De revolutie in Oekraïne is nu zo ongeveer officieel bestempeld tot een 'samenzwering van de VS'. Alle sancties en veranderingen die niet in het voordeel zijn van Rusland zijn een 'westerse samenzwering'. Tot slot: de handelingen van Russische economische hervormers worden uitgelegd als 'een samenzwering van liberalen, die zich in het Kremlin hebben genesteld'. Het is niet zo vreemd dat tweederde van de Russen in samenzweringen denkt, want de televisie prent hen dit dag in dag uit in. De samenzweringstheorie is de centrale schakel in het nieuwe ontstaansmodel van het universum.
Burgers zonder eigen wil
De populariteit van de samenzweringstheorie is psychologisch makkelijk te verklaren. Het principe van de Russische overheid is gebouwd op het uitgangspunt dat burgers geen eigen wil hebben, niet in staat zijn zelfstandige beslissingen te nemen. Aan de basis van deze psychologie ligt een gebrek aan geloof in de mens. De gedachte dat mensen zelf, zonder de staat, in staat zijn beslissingen te nemen, is een nachtmerrie voor het Kremlin. Dat verstoort hun wereldbeeld en ondermijnt hun geloof in hun eigen grootsheid.
Natuurlijk is de samenzweringstheorie ook heel gemakkelijk voor de massa, want het ontneemt hen elke verantwoordelijkheid: al wat slecht is, is de schuld van vijanden, alle ellende in Rusland komt op iemand anders conto. Maar zo'n instelling heeft ook een keerzijde: onbewust leidt het tot een psychose, berooft de mensen van hoop, een toekomst, een zin des levens. Dat leidt tot verlies van identiteit: mensen begrijpen niet wie ze zijn en waartoe ze leven. Agressie is een poging die onzekerheid in jezelf en het leven te compenseren.
Maar die psychologie van de massa komt nu in botsing met de economische werkelijkheid. De woorden over de 'wedergeboorte van sovjet-tradities' staan haaks op de onvermijdelijke economische hervormingen, bijvoorbeeld op de plannen van de regering om de pensioengerechtigde leeftijd in Rusland te verhogen, wat al tot protesten heeft geleid. We horen bijna elke week over protesten tegen de pensioenplannen. De Russische socioloog Daniil Dondoereja ontvouwde de gedachte dat een moderne economie moet sporen met een moderne massacultuur en psychologie, die uitgaat van geloof in jezelf, in je eigen kracht, je bereidheid te concurreren, nieuwe ervaringen op te doen. Een moderne economie functioneert niet zonder mensen die modern denken - de wetten van de economie kunnen niet werken als er niet voldoende mensen zijn die bereid zijn risico's te nemen, niet bang te zijn voor iets nieuws.
Het is onmogelijk te leven in een illusoire mythische wereld - en tegelijk in de reële werkelijkheid succes te hebben. Je kunt niet in het verleden leven - en tegelijkertijd hopen op succes in het heden. Deze twee polen zijn onverzoenlijk. Griekenland is een positief voorbeeld. Nog maar een paar jaar geleden was daar een economische crisis en leek de situatie onoplosbaar. Maar het land slaagde erin zijn economie te moderniseren en het vertrouwen van investeerders terug te winnen. Ondanks alle problemen groeit de Griekse economie (het afgelopen jaar met 1,4%), het budget is gestabiliseerd, de financiële sector herstelt zich. Daarvoor was een verandering in de psychologie van de massa nodig, vooral in de verhouding ten opzichte van werk. Als Griekenland was blijven hangen in zijn 'grote verleden' en de hele wereld was blijven beschuldigen van een samenzwering, zou het het land niet gelukt zijn enig succes te boeken.
Maar in Rusland is dat nu precies waar het aan schort: de archaïsche psychologie van de massa botst steeds vaker met de economische realiteit, die van de mens vooral eist dat hij verantwoordelijkheidsgevoel heeft, kritisch naar zichzelf kan kijken, initiatief kan ontplooien, open, communicatief en adequaat kan zijn. Maar dankzij de propaganda heeft de Rus allang afscheid genomen van de realiteit - en geen economische wetten kunnen daar iets aan veranderen. Het lijkt erop dat ze dat zelfs in het Kremlin beginnen te beseffen. Maar ze zijn niet meer in staat de geconstrueerde matrix te verwisselen: het huidige systeem stimuleert de passiviteit en willoosheid van de mensen. Zo heeft het Kremlin zichzelf in de val gelokt. Net als honderd jaar geleden blijft Rusland experimenten uitvoeren op het bewustzijn van de massa. Laten we eens kijken waar het experiment deze keer op uitloopt.