De Rode Ziel: angst en fascinatie voor sterke man Stalin

Vier jaar werkte documentairemaakster Jessica Gorter aan De Rode Ziel, over de erfenis van het stalinisme. Ze zag het tij in Rusland keren. Russen kregen genoeg van de zwarte bladzijden van de geschiedenis en Stalin was toch ook de overwinnaar van nazi-Duitsland? Net als in haar eerdere film 900 dagen, over de blokkade van Leningrad, oordeelt Gorter niet. 'Ik wil laten zien hoe mensen omgaan met pijnlijke herinneringen.' De film gaat zondag op het Idfa in première.

door Raymond van den Boogaard

Hoe staan de schoolkinderen van Severodvinsk, een gesloten stad in Ruslands Hoge Noorden, tegenover het feit dat de gevangenen van de Goelag hun stad hebben gebouwd, tijdens de stalinistische terreur van de jaren 1930? Het gesprek in de klas daarover wil niet erg vlotten. Men weet het niet, met Stalin en zo. Sommigen stammen af van grootouders of overgrootouders die als gevangenen in Severodvinsk terecht gekomen waren. Eén jongen heeft het er duidelijk moeilijk mee. De leraar helpt hem het hoge woord eruit te krijgen: hij stamt af van kampbewakers.

rode ziel elizaveta foto moederJelizaveta met de foto van haar onder Stalin vermoorde moeder (beeld uit de film; mokumfilm.nl)

Het gesprek in de schoolklas is een van de scenes in De Rode Ziel van Jessica Gorter (geb. 1969), een documentaire over de omgang van hedendaagse Russen met de erfenis van het Stalinisme, die op het IDFA-festival in première gaat en kort daarna in de filmtheaters komt. Op soms zeer schokkende wijze laat de film zien hoe in het hedendaagse Rusland wordt omgegaan met dit deels tragische verleden – tijdens de zogeheten Grote Repressie van 1937-1938 alleen al werden ongeveer 1,5 miljoen Sovjet-burgers gearresteerd op basis van vaak imaginaire politieke beschuldigingen, en rond 750.000 van hen geëxecuteerd.

Sommige Russen spannen zich in de onderste steen boven te krijgen over dit verleden, blijven zoeken naar massagraven, namen van slachtoffers en daders. Maar een meerderheid, daarin gesteund door de overheid, lijkt eerder geneigd de historische tragiek te laten rusten of deze  tenminste in een meer positieve context te plaatsen: Stalin was toch zeker de sterke leider die van de Sovjet-Unie een industrie-natie maakte, en een internationaal gerespecteerde supermacht!

Uit de taboesfeer

Dat was anders toen Jessica Gorter, als 19-jarige student aan de Filmacademie, voor het eerst in Sint-Petersburg terecht kwam, Ruslands tweede stad. De perestrojka eind jaren tachtig had de werkelijkheid van het Stalinisme uit de taboesfeer gehaald – archieven gingen open, tongen kwamen los. In 2011 maakte Gorter de film 900 dagen, over de vaak gruwelijke en ambivalente herinneringen die oudere inwoners van Sint Petersburg bewaren aan het jarenlange Duitse beleg van Leningrad (zoals de stad toen heette) – in weerwil van de trotse mythologie waarmee het heldhaftig standhouden van de stad tegen de nazi's nu is omgeven.

Het idee voor De Rode Ziel kreeg ze toen ze tijdens het maken van 900 dagen merkte hoe moeizaam de omgang van Russen met het stalinistische verleden soms is. 'Een Russische vriend aan wie ik mijn plan had voorgelegd, schreef terug: geen onderwerp, daar is niemand mee bezig. En toen ik volhardde, schreef hij: besef wel dat je je dan mengt in interne aangelegenheden van het land. Toen dacht ik: let's go'.

De Rode Ziel is een film over de paradoxale omgang met herinneringen. Er zijn hartverscheurende getuigenissen van twee oudere dames die door de repressie hun moeder moesten missen, en mensen die in een bos hun dode verwanten gedenken – de precieze plaats van de doden in massagraven is veelal onbekend. Maar Gorter laat ook Russen aan het woord die op 21 december, Stalins verjaardag, bloemen leggen op zijn graf aan de Kremlin-muur – omdat zij menen dat het einde van de Sovjet-Unie niets goeds, alleen economische chaos en maatschappelijke verwording, heeft gebracht.

'Ik heb geen pasklaar antwoord,' zegt Gorter op de vraag aan welke kant zij staat. 'Als westerse vrouw ben ik natuurlijk geneigd om te denken dat het verleden wél moet worden ontdekt en herdacht, dat het niet goed is om het erbij te laten zitten en dat slachtoffers gehoord en erkend moeten worden. Maar het gaat me er in de film om te laten zien hoe mensen met het verleden omgaan. Vergeet niet dat het bij ons ook tientallen jaren geduurd heeft, tot in de jaren zeventig, voordat de slachtoffers uit de Duitse concentratiekampen uitvoerig aan het woord kwamen.'

Daders en slachtoffers

Een overwinning op de met dit verleden verbonden angst en schaamte wordt ook nog bemoeilijkt door het feit dat in het geval van de stalinistische repressie de begrippen daders en slachtoffers vaak door elkaar lopen – zoals het genoemde gesprek op de school laat zien. Gevangenen werden soms zelf kampbewaker en politieagenten die betrokken waren bij massa-executies van politieke gevangenen kregen menigmaal zelf de kogel in een latere fase van de repressie. 'Dader en slachtoffer waren soms in één gezin, of één persoon zelfs verenigd. Als je je dat realiseert, ga je beter begrijpen waar nu de angsten en gevoeligheden liggen,' zegt Gorter.

bust of stalin in surgutIn het Siberische Soergoet is een Stalinbeeld onthuld

De filmmaakster heeft vier jaar gewerkt aan De Rode Ziel. In die tijd is 'Stalin' in Rusland zelf steeds meer tot een 'issue' geworden. Op een aantal plaatsen in de provincie hebben burgers zelfs nieuwe Stalin-monumenten opgericht. 9 Mei, de Dag van de overwinning op nazi-Duitsland, waaraan Stalin leiding gaf, heeft zich ontwikkeld tot dé nationale feestdag van Rusland. Sommige politiearchieven die in de jaren tachtig nog uitkomst hadden gegeven over de repressie, zijn nu weer dicht. De situatie blijft echter tweeslachtig, ook op officieel niveau: juist vorige maand heeft president Vladimir Poetin in Moskou nog een monument voor de slachtoffers van de repressie onthuld. Een deel van de fascinatie voor Stalin als een groot man en sterke leider lijkt zich nu op de persoon van Poetin te richten – een behoefte, meent Gorter, 'die niet van boven wordt opgelegd maar van onder uit de samenleving komt.'

'Het gaat me niet om goed of kwaad,' zegt Gorter aan de vooravond van de première. Ze velt in haar film geen oordeel. 'Ik wil laten zien hoe mensen omgaan met pijnlijke herinneringen. Want elke Rus heeft te maken met deze geschiedenis, door zijn ouders of grootouders. Of hij wil of niet – elke Rus draagt nog steeds een stuk Sovjet-verleden in zich mee.'

 shutterstock 337212554Steeds vaker duikt de beeltenis van Stalin weer in positieve zin op in Rusland (foto vrij van rechten; iStock.com)

 

De Rode Ziel van Jessica Gorter is, na de première op 19 november in Tuschinski te Amsterdam nog drie keer te zien op het Idfa, en draait vanaf 23 november in de filmtheaters.

 

 

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.