Op 24 juni zal in Moskou alsnog de op 9 mei vanwege corona uitgestelde militaire parade ter herdenking van de 75ste verjaardag van de overwinning op nazi-Duitsland plaatsvinden. Aan de vooravond publiceerde Vladimir Poetin in het Amerikaanse tijdschrift The National Interest een lang artikel over de westerse miskenning van de rol en betekenis van de Sovjet-Unie in de Tweede Wereldoorlog. Hij verdedigt het Molotov-Ribbentroppact en de annexatie van de Baltische landen en breekt opnieuw een lans voor een veiligheidsstructuur, een curieuze mix tussen de conferentie van Jalta en de VN Veiligheidsraad.
Wilt u meepraten over dit onderwerp? Register here for a Clingendael & RaamopRusland webinar.
Ter ere van de 75ste herdenking van de overwinning wordt op 30 juni bij de stad Rzjev, waar meer dan een miljoen mensen bij een veldslag het leven verloren, een nieuw oorlogsmonument onthuld.
door Laura Starink
Er is één emotie die direct opvalt bij het lezen van Poetins artikel De echte lessen van de 75ste verjaardag van de Tweede Wereldoorlog (9.000 woorden), dat verscheen in het Amerikaanse tijdschrift The National Interest (geleid door de Rus Dmitry Simes die een graaggeziene gast is in Russische talkshows) en in het Russisch ook is na te lezen in de regeringskrant Rossijskaja Gazeta en op de site van het Kremlin. Dat is gekrenkte trots.
Het artikel heeft verschillende doelen. In de eerste plaats wil Poetin het buitenland voor eens en altijd het Russische standpunt over de Tweede Wereldoorlog inhameren. Voor binnenlands gebruik wil hij er daarnaast het zelfrespect van de Russen mee opvijzelen en de daling van zijn populariteit tot staan brengen. Het artikel kan ook dienen als opmaat naar de volkspeiling van 1 juli, bedoeld om in de grondwet een nieuwe ideologie te formuleren. En tot slot propageert hij het aloude Russische idee voor een nieuwe veiligheidsstructuur in de wereld, waarbij hij teruggrijpt op het verleden in een curieuze mix tussen de conferentie van Jalta en de VN Veiligheidsraad. De boodschap is hier: Rusland neemt graag het voortouw om de wereld te behoeden voor nieuwe oorlogen.
Driekwart eeuw na de overwinning op nazi-Duitsland voelt Rusland zich nog steeds miskend als overwinnaar op Hitler-Duitsland. Hoewel de natie verreweg het hoogste aantal slachtoffers te betreuren heeft (bijna 27 miljoen doden) en de Sovjet-Unie het hardst tegen de Duitsers heeft gevochten (onbetwistbare feiten), beschouwt het Westen de Sovjet-Unie tot verontwaardiging van Poetin nog steeds als medeplichtig aan het uitbreken van die oorlog. Maar voor Rusland ligt het accent niet op het begin, maar op het einde van de oorlog: de Sovjet-Unie ‘heeft een grandioze, verpletterende overwinning behaald op het nazisme en heeft de hele wereld gered’, schrijft Poetin.
Omstreden verjaardagen
De jaren 2019 en 2020 staan bol van de herdenkingsdagen rondom de Tweede Wereldoorlog, maar hoe langer geleden hoe feller de toon van het debat lijkt te worden. Zo laaide vorige zomer rond de tachtigste verjaardag van het Molotov-Ribbentroppact de oude Historikerstreit over het ‘Duivelspact’ tussen Hitler en Stalin opnieuw op. Op 19 september 2019 nam het Europees Parlement een resolutie aan waarin de ondertekening van dat verdrag, op 23 augustus 1939, de directe aanleiding voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog wordt genoemd. Dit niet-aanvalsverdrag bevatte geheime protocollen die de grensgebieden in invloedssferen opknipten. Zo gaven Hitler en Stalin elkaar de vrije hand om Polen, het Balticum en Finland te verdelen. Een week later, op 1 september, viel Hitler West-Polen binnen en op 17 september trok het Rode Leger de Oost-Poolse grens over.
Stalin en de Duitse minister van Buitenlandse Zaken Von Ribbentrop in Moskou bij de ondertekening van het Molotov-Ribbentroppact (foto Bundesarchiv)
Het Europees Parlement benadrukte dat ‘de Tweede Wereldoorlog, de meest vernietigende oorlog in de geschiedenis van Europa, is begonnen als direct gevolg van het omineuze nazi-Sovjet niet-aanvalsverdrag van 23 augustus 1939, bekend als het Molotov-Ribbentroppact, en zijn geheime protocollen, waarin twee totalitaire regimes die de verovering van de wereld als gemeenschappelijk doel hadden Europa in twee invloedssferen verdeelden.’ Het parlement riep op tot de instelling van een dag ter herdenking van de slachtoffers van totalitarisme.
Poetin beschouwde de resolutie als een directe belediging van Rusland, de opvolgersstaat van de Sovjet-Unie, en de maanden daarop vlogen steeds hardere beschuldigingen over en weer, waarbij Polen het in de Russische retoriek opvallend vaak moest ontgelden.
Zo noemde Poetin Jozef Lipski, in de jaren dertig de Poolse ambassadeur in Berlijn, op een persconferentie in december 2019 een ‘ploert’ en een ‘antisemitisch zwijn’ omdat hij zich positief had uitgelaten over plannen om de Joden naar Afrika te deporteren. In januari 2020 werd de Russische president door de Poolse regering niet uitgenodigd op de 80ste herdenking van de bevrijding van Auschwitz door het Rode Leger (Auschwitz ligt sinds de oorlog in Polen en heet nu Oswiecim).
Zijn Poolse ambtsgenoot Andrzej Duda liet het vervolgens afweten op het World Holocaust Forum in Jerusalem, omdat Poetin daar wel mocht spreken maar hij niet. Poetin noemde Polen bij die gelegenheid medeplichtig aan de Holocaust en verklaarde dat 40% van de Joodse slachtoffers Sovjet-burgers waren, een claim die door historici als onzin werd betiteld. Yad Vashem bood excuses aan voor de eenzijdige opzet van de bijeenkomst. Kortom: de ‘competitieve martyrologie’ (wie heeft het meest geleden onder wie?) vierde hoogtij. Alle opvattingen die Poetin nu heeft gepubliceerd ventileerde hij al kort voor Kerst 2019 op een aantal publieke bijeenkomsten.
Nieuw ideologisch fundament
Het is natuurlijk geen toeval dat Poetins artikel verscheen aan de vooravond van de uitgestelde Overwinningsparade (24 juni) die direct wordt gevolgd door het eveneens verschoven plebisciet over de grondwetswijzigingen (1 juli) dat niet alleen zijn politieke toekomst tot 2036 veiligstelt, maar ook een nieuw ideologisch fundament legt onder Rusland. De overwinning op nazi-Duitsland is daarbij een belangrijk wapenfeit, dat de Russische identiteit positief vorm moet geven.
Maar de overwinning op nazi-Duitsland, hoe glorieus ook, heeft één groot probleem: de figuur van Stalin, massamoordenaar van zijn eigen volk én overwinnaar op de buitenlandse agressor tegelijk. Een moeilijk verhaal.
Stalins naam komt in Poetins lange artikel dan ook nauwelijks voor, al erkent hij: ‘Stalin en zijn omgeving kunnen terecht van veel beschuldigd worden. We herinneren ons de misdaden van het regime tegen zijn eigen volk en de gruwelen van de massale repressie.’ Maar Poetin wijdt liever uit over de opofferingsgezindheid van het Russische volk en die was inderdaad buitensporig groot.
‘Waar kwam die ijzeren wilskracht [van onze voorvaderen] vandaan die de hele wereld versteld heeft doen staan en verrukte? Ja, zij verdedigden hun huis, hun kinderen, hun naasten, hun gezin. Maar wat allen verenigde was de liefde voor het vaderland, voor het moederland. Dat diepe, persoonlijke gevoel wordt weerspiegeld in het wezen van ons volk en is een van de vormende factoren geweest in de heroïsche opofferingsgezinde strijd tegen het nazisme.’ Het zijn deze fundamentele waarden die tot op de dag van vandaag de soevereiniteit van Rusland garanderen, aldus Poetin.
Poetin erkent wel dat er in de oorlog ook in Rusland, behalve helden, ook verraders rondliepen. ‘Er vond verraad en desertie plaats. Daarbij deden de wrede breuklijnen zich gelden, die zijn veroorzaakt door de Revolutie en de Burgeroorlog. Zo probeerden de bolsjewieken, vooral in de eerste jaren na hun machtsgreep, nihilisme en een denigrerende houding ten opzichte van de nationale geschiedenis, tradities en het geloof te propageren.' Over Lenin is Poetin altijd aanzienlijk uitgesprokener geweest dan over Stalin, die hij nodig heeft voor de identiteit van het post-communistische Rusland, dat een serieus probleem heeft met de twintigste-eeuwse gruwelen van eigen bodem. De overwinning op het nazisme is een van de weinige glorieuze wapenfeiten.
Operatie Barbarossa kwam voor de Sovjets als een verrassing
Maar welke kritiek je ook op Stalin hebben kunt, buitenlandse dreigingen hebben de sovjet-leiders altijd direct zien aankomen, zegt Poetin, voor wie geopolitiek nu eenmaal belangrijker is dan binnenlands bestuur. ‘[Die leiders] zagen dat men erop uit was de Sovjet-Unie in zijn eentje de confrontatie met Duitsland en zijn bondgenoten aan te gaan.' Vandaar het Molotov-Ribbentroppact, dat bedoeld was om tijd te kopen ter voorbereiding op de oorlog die iedereen zag aankomen.
De Sovjet-Unie was gedwongen dat pact te sluiten door het ‘verraad van München’, herhaalt Poetin, toen Engeland en Frankrijk Hitler in 1938 toestonden Sudetenland van Tsjechoslowakije te kapen, in de hoop dat de oorlog daarmee kon worden afgewend. 'Het verraad van München' is al decennia de geheide verdedigingslinie tegenover westerse verwijten. Maar in de ogen van Poetin, die de archieven erop heeft nageslagen, was dat slechts een van de vele verraderlijke deals van West-Europa met de Duitsers, waardoor de Sovjet-Unie uiteindelijk met de rug tegen de muur kwam te staan.
De appeasement-politiek van München is in de westerse historiografie alom al lang en breed veroordeeld, maar ook kritische Russische historici (en daarvan zijn er nog velen) wijzen erop dat er een substantieel verschil is tussen deze mislukte poging om Hitler te paaien en het Molotov-Ribbentroppact, dat immers voor beide partijen onmiddellijk leidde tot voordeel in de vorm van concrete gebiedsuitbreiding.
Zo zei de Russische historicus Boris Sokolov in reactie op Poetins artikel: ‘Volgens mij begrepen Hitler en Stalin, toen ze dat pact sloten en de geheime protocollen ondertekenden, heel goed dat Polens dagen hiermee waren geteld, omdat al die geheime protocollen ervan uitgingen dat de Poolse staat in de nabije toekomst zou verdwijnen. Maar toen [de Franse en Engelse premiers] Daladier en Chamberlain het verdrag van München ondertekenden hoopten ze er juist op dat ze hiermee de vrede in Europa zouden kunnen bewaren.’
Wonderlijk genoeg erkent Poetin overigens dat de Sovjet-Unie (onder Boris Jeltsin) wel degelijk ‘een juridisch oordeel heeft gegeven over het zogenaamde Molotov-Ribbentroppact. In een resolutie van de Opperste Sovjet van 24 december 1989 zijn de geheime protocollen officieel veroordeeld als een “daad van persoonlijke machtsuitoefening”, die geenszins een weerspiegeling was van de wil van het sovjet-volk, die voor deze overeenkomst geen verantwoordelijkheid draagt.’ Wederom wijst hij hier niet expliciet op de politieke verantwoordelijkheid van Stalin, sterker nog: Stalin krijgt en passant een pluim omdat hij zich, anders dan vele westerse politici, nooit heeft verlaagd tot een persoonlijke ontmoeting met Hitler. (Op dit moment ligt bij de Doema overigens een wetsvoorstel voor om diezelfde Jeltsin-resolutie in te trekken.)
Welke ‘geheime protocollen’ liggen er trouwens nog verscholen in Europese archieven, vraagt Poetin zich af, en waarom gaan die archieven niet open, ‘zoals Rusland dat de laatste jaren doet?’ Russische historici wezen er onmiddellijk op dat veel archieven, bijvoorbeeld van de presidentiële administratie, onder Poetin weer potdicht zijn gegaan.
Zondebok Polen en de 'legale' annexatie van het Balticum
Keer op keer krijgt Polen, toch een van de grootste slachtoffers van de oorlog, van Poetin de wind van voren: ‘Polen verhinderde uit eigenbelang uit alle macht het scheppen van een systeem van collectieve veiligheid in Europa’, aldus Poetin. ‘Het verraad van München’ was bedoeld om Duitsland en de USSR ‘tegen elkaar op te zetten en elkaar te laten uitmoorden’. Alle pogingen van de Sovjet-Unie om een brede coalitie tegen Hitler te vormen werden door de wereld genegeerd, zegt Poetin. Het is vrij bizar om het Stalin-regime consequent afgeschilderd te zien als groot voorbeeld van diplomatieke wijsheid en ingetogenheid.
Westerse (maar ook kritische Russische) historici zijn dan ook niet onder de indruk van Poetins verhaal. De Sovjets namen direct na de inval in Polen rond de 15.000 Poolse officieren gevangen die in de lente van 1940 bij Katyn door de NKVD werden gefusilleerd. Honderdduizenden Polen werden naar Siberië gedeporteerd.
Oefeningen voor de militaire parade in Moskou op 24 juni, met mondkapjes (foto Kremlin)
Maar Poetin vindt dat Polen de oorlog geheel aan zichzelf te wijten heeft, omdat het de helpende hand van de Sovjet-Unie afwees waarna de Poolse militaire en politieke top ‘zijn volk verried’ door al op 17 september 1939 de benen te nemen. Dat het Rode Leger juist op die dag Polen binnenviel was bittere noodzaak: de veiligheidsrisico’s waren voor de Sovjet-Unie te groot geworden. Een demarcatielijn met Hitler was volgens Poetin onvermijdelijk geworden.
Dat Polen na twee eeuwen opgeknipt geweest te zijn tussen Pruisen, het Habsburgse Rijk en het Russische imperium met het Molotov-Ribbentroppact de facto voor de vierde keer werd opgedeeld, wordt in Poetins artikel niet vermeld. Geopolitieke belangen van grote mogendheden gaan immers altijd voor de onafhankelijkheid van kleinere landen. Uit Poetins verhaal, merkt de Russische socioloog Grigori Joedin op, krijg je bijna het idee dat de schuld voor de Tweede Wereldoorlog niet zozeer bij nazi-Duitsland ligt, maar bij de VS, Europa en vooral bij Polen.
Volgens Ernest Wyciszkiewicz, directeur van het Centrum voor Pools-Russische Dialoog en Begrip, dat betere dagen heeft gekend, kon Rusland wel leven met 1 september 1939 als begindatum voor de Tweede Wereldoorlog. ‘Maar toen de Polen gewag gingen maken van de Sovjet-invasie van 17 september 1939 werd het moeilijk om de mythe van het Rode Leger als de good guys in stand te houden. De waarheid is dat Polen twee bezettingen heeft gekend: de Duitse bezetting van de westelijke gebieden en de Sovjet-bezetting in het Oosten. Rusland besloot dit ongemakkelijke feit te verdoezelen door te focussen op de jaren 30: de samenwerking tussen de westerse machten en Hitler, het verdrag van München van 1938 en Polens beruchte overmeestering van een deel van Tsjechoslowakije. Dit is een bijna Orwelliaanse poging om een slachtoffer van de oorlog tot hoofddader te transformeren.’
Over de inlijving van Letland, Estland en Litouwen is Poetin uitermate kort: die vond plaats ‘op basis van akkoorden en met instemming van de verkozen overheden. Dat was in overeenstemming met de normen van het internationale en staatsrecht van die tijd’. Geen woord over de staatsgrepen waarmee in de Baltische landen pro-Russische regimes werden geïnstalleerd of over de daarop volgende deportaties van de complete bestuurs- en intellectuele elites naar Siberië en Kazachstan. Niks aan de hand: ‘De Baltische republieken behielden als lidstaten van de USSR hun eigen bestuursorganen en taal en waren vertegenwoordigd in de hogere staatsstructuren van de Sovjet-Unie.’ Daar denken de Balten (en de rest van de wereld) heel anders over.
Totaal onvoorbereid op Duitse inval
Anders dan Poetin suggereert (uit archieven zou volgens hem blijken dat de politieke leiding de oorlog wel degelijk zag aankomen) was de Sovjet-Unie totaal niet voorbereid op de Duitse inval van 22 juni 1941. De paranoïde Stalin had kort voor de Duitse inval nog de complete top van het Rode Leger onthoofd en land en leger waren, na de desastreuze decennia van oorlog, revolutie, burgeroorlog, de gewelddadige collectivisatie van de landbouw en de massaterreur van eind jaren dertig in deplorabele staat. Dat ook deze omstandigheden ongetwijfeld hebben bijgedragen aan de buitenproportionele aantallen doden die in de oorlog zijn gevallen past niet bij het beeld van generalissimus Stalin, dat sinds Poetins aantreden is opgepoetst. Je hoeft Vasili Grossman, Svetlana Aleksijevitsj of Viktor Astafjev er maar op na te lezen om te zien hoe beroerd het Russische leger was uitgerust in vergelijking met de Duitse Wehrmacht. Soldaten en partizanen vochten vaak praktisch met blote handen tegen de Duitsers.
Niet het Molotov-Ribbentroppact veroorzaakte de Tweede Wereldoorlog, concludeert Poetin, maar ‘het egoïsme van staten, lafheid, toegeven aan de steeds sterker wordende agressor en de onwil van de politieke elites om compromissen te sluiten’.
‘Alle leidende landen hebben op deze of gene wijze hun aandeel in de schuld voor het begin van de oorlog. Elk land heeft onherstelbare fouten gemaakt, door er zelfbewust van uit te gaan dat de ander kon worden overtroefd, dat eenzijdige voordelen konden worden behaald of dat ze de naderende wereldramp konden ontlopen. Voor die kortzichtigheid, voor de weigering om een systeem van collectieve veiligheid te scheppen is betaald met de levens van miljoenen mensen en met kolossale verliezen.’
De Russische historicus Sergey Radchenko, die werkt aan de universiteit van Cardiff, noemt Poetins artikel op twitter 'a piece of crude propaganda'. Hij geeft een paar voorbeelden: Poetin zegt dat de USSR met de ondertekening van het niet-aanvalsverdrag 'zo ongeveer de laatste van de Europese machten was die dat deed'. Onzin, zegt Radchenko, op het Pools-Duitse niet-aanvalsverdrag van 1934 na heeft geen enkel ander Europees land zoiets gedaan.
Poetin zegt dat de Poolse leiding weigerde met Frankrijk, Engeland en de USSR een militair verbond te sluiten en daardoor 'haar eigen volk onder de stoomwals van Hitlers vernietigingsmachine heeft geworpen'. Radchenko noemt het ronduit 'schaamteloos' dat hij de Polen de schuld geeft van het opdelen van hun land. Radchenko toont de letterlijke tekst van het geheime protocol waar zwart op wit staat: 'In het geval van een territoriaal-politieke herverkaveling van de provincies, die deel uitmaken van de Poolse staat zal de grens van de invloedssferen van Duitsland en de USSR ongeveer verlopen langs de rivieren Narew, Wisla en San.'
Op Poetins opmerking dat de Baltische staten na hun incorporering in de USSR hun eigen machtsstructuren behielden is het commentaar van Radchenko: 'Wat boeit het dat er tienduizenden als vee naar Siberië werden gedeporteerd?' Het is allang mainstream historiografie, zegt Radchenko, dat München 1938 een keerpunt was in de richting van de oorlog, maar je kunt München absoluut niet met het Molotov-Ribbentroppact vergelijken, omdat 'Engeland en Frankrijk zich niet meester maakten van delen van Tsjechoslowakije.' Radchenko concludeert: 'Poetins argument dat iedereen fouten heeft gemaakt verdoezelt het feit dat sommigen veel grotere fouten maakten dan anderen'.
Poetins geopolitieke stokpaard
De verdraaiing van de historische feiten, die op dit moment in Oost- en West-Europa plaatsvindt is een bom onder de afspraken over vrede en veiligheid die op de conferentie van Jalta in 1945 door Stalin, Roosevelt en Churchill zijn gemaakt, aldus Poetin. En hiermee bestijgt hij tot slot zijn geopolitieke stokpaard: het is hoog tijd voor een nieuwe veiligheidsstructuur (als Moskou ergens consequent in is, dan is het om de roep om zo'n middel om de steeds gevaarlijk wordende wereld te besturen). Dan bezingt hij de lof van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties, waar de vijf permanente leden (China, VS, Rusland, Frankrijk, VK) middels een veto hun wil aan de wereld op kunnen leggen. Dat vetorecht heeft Rusland geen windeieren gelegd: het land maakt van dat recht buitensporig veel gebruik en ondermijnt daarmee de daadkracht van de Veiligheidsraad.
Poetin wil de toekomst van de wereld stevig in handen leggen van deze leden van de Veiligheidsraad, en streeft naar een topontmoeting met de politieke top van deze vijf kernwapenstaten. maar grijpt daarbij terug op de geschiedenis met wat ex-topdiplomaat Vladimir Frolov op de site Republic een 'ode aan Jalta' noemt. Volgens Frolov is dat een miskleun: door de veiligheid in de wereld op te hangen aan een voor het Westen onacceptabele opvatting over geschiedenis is de animo voor zo'n topontmoeting nog verder geslonken dan door corona toch al het geval was. Terug naar de toekomst is geen werkbaar concept, aldus Frolov. Maar hij ziet wel waar de nadruk op de grote vijf vandaan komt: Poetin heeft altijd gevochten tegen de 'unipolaire wereld' van na de Koude Oorlog. Het machtsmonopolie van de VS is nu gebroken, maar de nu ontstane bipolariteit tussen de VS en China (met een marginale rol voor Rusland) is wellicht niet helemaal wat Poetin zich bij zijn nieuwe wereldorde had voorgesteld.