Tachtig jaar geleden verdeelden Stalin en Hitler grote delen van Oost-Europa. Hun deels geheime niet-aanvalsverdrag luidde het begin van de Tweede Wereldoorlog in. Volgens de historiografische canon in Rusland was dit Molotov/Ribbentrop-pact onvermijdelijk door het gedrag van Engeland en Frankrijk. Maar volgens Marc Jansen was het 'duivelspact' ook een misrekening van Stalin.
door Marc Jansen
In de een na laatste week van augustus week bezocht de Duitse minister van buitenlandse zaken Heiko Maas zijn Russische ambtsgenoot Sergej Lavrov in Moskou. Hij moet ervan doordrongen zijn geweest dat het bezoek symbolisch geen goede timing had. Tachtig jaar eerder immers, op 23 augustus 1939, bezocht Maas’ voorganger Joachim von Ribbentrop Lavrovs voorganger Vjatsjeslav Molotov om, in opdracht van Sovjetleider Jozef Stalin en de Duitse Führer Adolf Hitler, in Moskou het verdrag te ondertekenen dat Duitsland en de Sovjet-Unie elkaar niet zouden aanvallen. Getekend werd om twee uur ’s nachts, feitelijk was het al de 24e. Na afloop hief Stalin het glas op de gezondheid van de, in zijn woorden, geliefde leider der Duitsers, die zelf niet naar Moskou was gekomen.
Stalin en Von Ribbentrop na de ondertekening van het pact. Foto Wikimedia
Het verdrag maakte de weg vrij voor de Tweede Wereldoorlog. In de wetenschap van de Sovjet-Unie niets te vrezen te hebben, viel het Duitse leger een week later, op 1 september, Polen binnen. De regeringen van Groot-Brittannië en Frankrijk hadden Polen veiligheidsgaranties beloofd en verklaarden nazi-Duitsland nu de oorlog. Twee weken later viel het Sovjetleger Polen vanuit het oosten aan.
Historisch onvermijdelijk?
Het niet-aanvalspact is, zelfs gedurende de destalinisatiejaren, altijd door de Sovjetleiders verdedigd. Ook Nikita Chroesjtsjov wees op de ‘historische onvermijdelijkheid’ van het verdrag. De Sovjet-Unie had gepoogd met de Westerse landen een anti-Hitlercoalitie te sluiten, maar op de conferentie van München van september 1938 hadden Engeland en Frankrijk, buiten de Sovjet-Unie om, ingestemd met de Duitse claim op een stuk van Tsjechoslowakije: de appeasement-politiek. Stalin verdacht het Westen ervan ernaar te streven Hitler zijn agressie op de Sovjet-Unie te laten richten.
Een andere verdedigingspositie van de Sovjet-Unie was dat het land voor een oorlog met Duitsland niet gereed was en een ‘adempauze’ nodig had. Des te harder de klap toen Hitler het verdrag in de vroege ochtend van 22 juni 1941 opzegde en de Sovjet-Unie de oorlog verklaarde. Stalin had erop gerekend dat Duitsland aan het westfront in een uitputtingsoorlog zou verzeilen. Voordat met Engeland was afgerekend zou het geen oorlog met de Sovjet-Unie wagen, was zijn redenering. Maar de Duitse troepen slaagden wél met hun Blitzkrieg in West-Europa en Hitler redeneerde juist dat, vóór Groot-Brittannië, eerst met de Sovjet-Unie schoon schip moest worden gemaakt.
Sommige historici oordelen dat Stalin, ondanks Hitlers tegen het Judäo-Bolschewismus gerichte retoriek, hoopte geheel aan de agressie van die zijde te ontkomen en vooral uit was op de gebiedsuitbreiding waarmee Duitsland in een geheim protocol had ingestemd. Na Oost-Polen werden ook de Baltische landen en Bessarabië (Moldavië) aan de Sovjet-Unie toegevoegd. Aan de aanval op Finland vertilde de Sovjet-Unie zich nog bijna. Je kunt dus ook zeggen dat Stalin een volledig foute inschatting maakte.
Uitstel van executie
Toen Hitler de Sovjet-Unie binnen twee jaar na het sluiten van het niet-aanvalsverdrag alsnog aanviel, was zij daar totaal niet op voorbereid. Tijdens de zuiveringen van 1937-1938 was de hele legertop geliquideerd en de nieuwe legerleiders waren onvoldoende getraind. Vandaar dat Stalin van de waarschuwingen dat er een aanval aankwam niets wilde weten. Hij was als de dood om Hitler te ‘provoceren’ en bleef Duitsland tot in de nacht van 22 juni levensmiddelen en grondstoffen leveren. Toen de aanval toch volgde was hij een aantal dagen compleet van de kaart.
In het Westen was het bestaan van het geheime protocol bij het niet-aanvalsverdrag allang bekend. Maar pas in december 1989 gingen ook de Sovjetautoriteiten op dit punt overstag, zonder daarmee het pact geheel onderuit te halen.
Midden- en Oost-Europa voor en na het Molotov/Ribbentrop-pact. Illustratie Wikimedia.
Historische canon
Onder Poetin is de oude Sovjet-logica zelfs weer prominent naar voren gehaald. In het kader van de nieuwe confrontatie met het Westen is Poetin het pact opnieuw gaan beschouwen als een manier om de veiligheid van de Sovjet-Unie te garanderen, een methode om tijd te winnen na de weifelachtige Westerse politiek van de conferentie van München. Deze week opende Lavrov de archieftentoonstelling ‘1939, begin van de Tweede Wereldoorlog’. Ook het ‘geheime protocol’ is daar te zien. Volgens de beschrijving behandelt de tentoonstelling de ‘ontwijkende positie van Groot-Brittannië en Frankrijk inzake het sluiten van een gelijkgerechtigd militair-politiek bondgenootschap met de Sovjet-Unie’ en de ‘categorische non-acceptatie door Polen van de Sovjet-voorstellen om de Duitse expansie te weerstaan’.
Bij de opening zei Lavrov: ‘Terwijl boven Europa de wolken zich samenpakten, maakte men in de Westerse hoofdsteden, in de hoop zich veiligheid te verzekeren ten koste van anderen, een egoïstische en zeer kortzichtige keuze voor verzoening met het Hitler-regime.’ Dat het pact er kwam lag volgens de Russen dus aan de Engelsen, Fransen en Polen en geenszins aan de Sovjet-Unie.
‘Wat is er verkeerd aan als de Sovjet-Unie niet wilde vechten?’ was de retorische vraag die Poetin een paar jaar geleden stelde. ‘Toen de Sovjet-Unie merkte dat zij een op een werd gelaten met Hitler, nam zij stappen om een directe confrontatie te vermijden en werd het Molotov-Ribbentrop-pact getekend’, voegde hij daar later aan toe. Een Russische journalist die 't waagde te beweren dat de Sovjet-Unie en Duitsland met hun gezamenlijke aanval op Polen de Tweede Wereldoorlog hadden teweeggebracht, werd strafrechtelijk ter verantwoording geroepen.
Maar het pact van 1939 kan met niet minder recht worden gezien als een enorme misrekening die de Sovjet-Unie (volgens uit de perestrojka-jaren afkomstige officiële cijfers) 26,6 miljoen mensenlevens heeft gekost.
Lees hier het officiële Russische standpunt (in het Russisch)