Ondanks een cascade van westerse sancties is de Russische economie in het eerste oorlogsjaar drijvende gebleven. Via allerlei omwegen denkt het Kremlin de oorlog tegen Oekraïne financieel gaande te kunnen houden. Door gebrek aan verifieerbare gegevens is moeilijk vast te stellen of deze voorspelling gerechtvaardigd is. Vast staat wel dat de economie van Rusland zich ten dele heeft aangepast aan de sancties en zodoende weerbaarder is gebleken dan gedacht, constateert Hubert Smeets.
President Poetin bezoekt de wapenfabriek Uralvagonzavod. Foto Wikimedia.
door Hubert Smeets
De oorlogsindustrie van Rusland werkt het klokje rond. Om te voldoen aan de eisen van de Russische krijgsmacht, die van president Vladimir Poetin carte blanche heeft gekregen om alles te kopen dat nodig is om de oorlog tegen Oekraïne te kunnen winnen, moeten de arbeiders de productielijnen in de wapenfabrieken 7/24 bemensen.
Dat is echter niet voldoende om de leiding in het Kremlin tevreden te stellen. Tijdens een vergadering dreigde oud-premier Dmitri Medvedev, sinds eind 2022 vicevoorzitter van de zogeheten ‘militair-industriële commissie’, een groep van ruim tien (militaire) managers in de defensie-industrie met zware strafrechtelijke maatregelen tegen hen persoonlijk als hun ondernemingen niet tijdig de wapens zouden leveren waarom de Russische krijgsmacht zit te springen. Medvedev, al jaar en dag rechterhand van president Poetin, refereerde vrijdag 23 maart in een vergadering van de militair-industriële commissie aan Jozef Stalin die in september 1941 in een telegram de fabrieksdirecteuren in de oorlogsindustrie de les las. ‘Ik zal jullie vernietigen als criminelen die de eer en het belang van het vaderland verzaken’, citeerde Medvedev uit de oude tekst van Stalin.
Vladimir Poetin was eerder dit jaar om vergelijkbare redenen ook al eens uitgevaren tegen minister Denis Mantoerov van Handel en Industrie. Volgens Poetin was de bewindsman in gebreke gebleven, omdat hij wel veel had gepraat over opdrachten voor de Russische vliegtuigindustrie maar die niet had geleverd. ‘Hou me niet voor de gek. Wanneer komen die contracten’, fulmineerde Poetin in het openbaar tegen Mantoerov.
Kennelijk gaat er iets niet helemaal goed in de Russische oorlogsindustrie.
Premier Misjoestin: terug op groeipad
Toch schetst de Russische leiding tegelijkertijd ook consequent een rooskleurig beeld. Secretaris Nikolaj Patroesjev van de nationale Veiligheidsraad, een van de naaste medewerkers van de president, gaf eind maart een optimistisch interview waarin hij weerspreekt dat Rusland in economisch opzicht een autarkische koers vaart. De sancties hebben niet geleid tot chaos. Het Westen heeft zich ‘vergist’, aldus de voormalige FSB-chef. Rusland blijft streven naar een ‘open economie die zal worden geïntegreerd met de economieën van die soevereine landen die zich ook zorgen maken over hun eigen welvaart’, zei Patroesjev in het interview met de Rossiiskaja Gazeta.
Ministers uit het kabinet onder leiding van premier Michaïl Misjoestin etaleren ook dat er geen reden is voor paniek. Zo riep het federale Woningbouwdepartement eind maart potentiële huizenkopers op tot actie en niet te wachten op dalende onroerendgoedprijzen.
Bij het begin van de lente spiegelde premier Misjoestin het parlement zelfs voor dat de weg omhoog is ingezet. Ondanks het feit dat Rusland in 2022 te maken kreeg met de zwaarste sancties uit zijn geschiedenis, zit de Russische economie nu weer op een ‘groeipad’, zei Misjoestin op donderdag 23 maart in de Staatsdoema.
Premier Michaïl Misjoestin bij president Poetin anno 2020. Foto Kremlin
Diep in de reserves tasten
Het optimisme van veiligheidschef Patroesjev en premier Misjoestin heeft een binnenlands politiek doel, maar wordt mede mogelijk gemaakt door de macro-economische cijfers van de Centrale Bank en het statistisch bureau Rosstat. De data die beide instellingen over 2022 hebben gepubliceerd scheppen verwachtingen voor 2023. De krimp van het ‘reële’ bruto binnenlandse productie (bbp) was vorig jaar niet onoverkomelijk. Bij het begin van de oorlog tegen Oekraïne was gerekend op een daling van ongeveer 8 procent. Het verval bleef volgens Rosstat beperkt tot 2,1 procent. Ter vergelijking: het nationaal inkomen van Oekraïne kromp in oorlogsjaar 2022 vermoedelijk met 30,4 procent.
Het drijvend houden van de Russische economie is niet gratis geweest. In een toespraak tot de Staatsdoema becijferde Misjoestin dat de overheid daarvoor een tiental biljoen roebels (miljarden euro’s) direct of indirect heeft moeten uittrekken. De Russische regering gebruikte daarvoor uit eigen middelen en het nationale welvaartsfonds volgens de officiële gecontroleerde wisselkoers circa 19 miljard euro (1,5 biljoen roebel).
Indirect heeft de overheid ook geïnvesteerd door kredieten tegen risico’s af te dekken. Bedrijven hebben ‘geprivilegieerde’ leningen ter grootte van 50 miljard (4 biljoen roebel) kunnen krijgen. De Buitenlandse Handelsbank heeft gegarandeerde leningen ter waarde van 12,5 miljard (1 biljoen) verstrekt. Daarbovenop komt de steun van de Centrale Bank die een pakket oudere leningen van 75 miljard (6 biljoen) heeft geherfinancierd.
Volgens Rosstat hebben al deze maatregelen bij elkaar geleid tot een ongekend lage werkloosheid. Slechts 3,7 procent van de beroepsbevolking zou in 2022 zonder werk hebben gezeten, een laagterecord in de moderne geschiedenis van Rusland.
Twijfels over de cijfers
Kloppen deze cijfers? Het is niet met zekerheid vast te stellen. Sinds Poetin de oorlog tegen Oekraïne op 24 februari 2022 over de volle breedte ontketende, heeft de Russische regering stapsgewijs allerlei relevante economische data geclassificeerd. Ook steeds meer budgettaire gegevens moeten om redenen van staatsveiligheid geheim worden gehouden. Daarom circuleren er verschillende kerncijfers over de economie van Rusland.
Ontwikkeling Russische economie. Grafiek Europese Commissie.
Het belangrijkste terrein waarover grote onduidelijkheid bestaat, is de werkgelegenheid. Officieel bedraagt die slechts 3,7 procent. Maar Rosstat rekent in zijn statistieken de verborgen werkloosheid vermoedelijk niet mee. Die is afgelopen jaar om verschillende redenen gegroeid. Bedrijven hebben hun werknemers met al dan niet parttime onbetaald verlof moeten sturen. In de economisch minder florerende regio’s van het land is de werkloosheid afgenomen, omdat jonge mannen zich lieten rekruteren door het leger. De mobilisatie van weerbare mannen in het najaar heeft vervolgens ook nog eens geleid tot een braindrain van ongeveer een half miljoen, voor de helft hooggekwalificeerde, arbeidskrachten. Volgens een onderzoek van The Financial Times is het feitelijke werkloosheidscijfer meer dan 12 procent.
Dezelfde discrepantie is zichtbaar in het aantal Russen dat volgens de statistieken onder de armoedegrens verkeert. Op grond van de cijfers van Rosstat is het percentage in het oorlogsjaar stabiel gebleven: van 12,1 procent in het vredesjaar 2021 naar 11,8 procent in 2022. Volgens de onafhankelijke nieuwssite Meduza is deze 'wonderbaarlijke’ consolidatie vooral het gevolg van tussentijdse definitiewijzigingen en zeggen de cijfers veel minder over de daadwerkelijke armoede in Rusland.
Neergang maar geen Krach
Ook andere macro-economische cijfers variëren, zij het minder sterk.
Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) baseert zich op de data die de Russische autoriteiten zelf verstrekken. Volgens het IMF is het bruto binnenlands product van Rusland afgelopen jaar met 2,2 procent gekrompen en zal het in 2023 met 0,3 procent opkrabbelen.
De Wereldbank komt op grond van eigen analyses tot een negatievere berekening. Volgens de Wereldbank is de Russische economie in 2022 met 3,5 procent teruggevallen en zal het in 2023 met 3,3 procent niet veel beter worden.
De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) van de belangrijkste westerse industrielanden gaat uit van nog slechtere resultaten en vooruitzichten. In 2022 rekent de OESO op 3,9 procent krimp en voor dit jaar voorziet ze een daling van het nationaal inkomen met 5,6 procent.
Ook als het gaat om andere statistische kerndata sporen de cijfers van IMF, Wereldbank en OESO niet naadloos. Zo voorspelt het monetair fonds een lagere inflatie (5,0%) dan de Wereldbank (5,9%) en de OESO (6,8%) voor 2023. Ook de ontwikkeling van de Russische in- en uitvoer varieert. Het IMF heeft voor 2022 een daling van de export becijferd van 16 procent en voorziet in 2023 een verdere vermindering met 3 procent. De importen krabbelen volgens het IMF dit jaar daarentegen weer wat op. De Wereldbank voorziet een vergelijkbare daling van de import over de jaren 2022 én 2023 maar voorspelt dat de exportpositie over beide jaren een paar procentpunt minder laag zal uitvallen.
Overheidsuitgaven 2023. Defensie: 17,1% - Nationale veiligheid: 15,2% - Sociale voorzieningen: 25,3% - Grafiek Bank Segodnja.
Wissel op de toekomst
Alle kleine verschillen ten spijt, de Russische economie heeft volgens alle data een veer moeten laten. Zo heeft het Russische bedrijfsleven, voor het aandelen aan de effectenbeurs in Moskou heeft genoteerd, sinds het najaar van 2021 een waardeverlies van 40 procent moeten verwerken en is zijn aandelenkapitaal sinds 24 februari ongeveer een kwart minder waard geworden. Maar over de hele linie hebben de oorlog tegen Oekraïne en de Westerse sancties niet zoveel bressen geslagen in de Russische economie als in februari 2022 werd gedacht. Als gevolg daarvan hebben ook de burgers in Rusland tot nu toe minder te lijden gehad.
Dat wil niet zeggen dat Rusland de oorlog tot in lengte van dagen kan blijven financieren zonder dat de eigen bevolking er al te veel last van heeft, zoals president Poetin wel beloofde in december in een toespraak tot de legerleiding. De oorlogseconomie en de westerse sancties trekken op middellange termijn wel degelijk een wissel op de toekomst. Er zijn verschillende indicatoren die daarbij in de gaten moeten worden gehouden.
Afnemende oliewinsten
Om te beginnen de olieprijs. Door het Europese prijsplafond is Russische olie op de wereldmarkt goedkoper geworden. Terwijl de mondiale olieprijs afgelopen jaar met 40 procent daalde, is het prijsverschil tussen een vat uit de Noordzee (Brent) en een vat Russische olie (Ural) sindsdien juist opgelopen. Voor de oorlog in 2022 begon, was Ural slechts een fractie (1 tot 4 dollar) per vat goedkoper dan Brent. Eind maart 2023 was het prijsverschil ruim 30 procent geworden. Brent kostte toen krap 75 dollar per vat, een Ural-vat leverde nog geen 50 dollar op.
Deze dalende prijzen en groeiende spread hebben grote consequenties voor de overheidsbegroting van Rusland. Als een vat Ural om en nabij 50 dollar blijft kosten, verliest de federale staat volgens de Russische econoom Boris Grozovski ongeveer 7,7 procent van zijn inkomsten.
Daar blijft het niet bij. Door de sancties moet Rusland zijn olie op de wereldmarkt slijten via landen die geen sancties hebben afgekondigd. Maar dat lukt alleen als de olie met extra kortingen wordt aangeboden. Hoewel India, China en Turkije geen prijsplafond hebben afgekondigd, kunnen zij Ural-olie voor ramsjprijzen tussen 30 en 40 dollar per vat kopen. Deze kortingen leggen nog eens een extra beslag op het Russische overheidsbudget, dat in het eerste oorlogsjaar toch al tienprocentpunt meer was gaan leunen op de energiesector en in 2022 voor 42 procent afhankelijk was geworden van de inkomsten uit de export van olie en gas.
Winst Gazprom verdampt
Staatsgasbedrijf Gazprom heeft de consequenties van deze financiële nooddruft ervaren. In het eerste half jaar van 2022, toen de westerse sancties nog in ontwikkeling waren en de energieprijzen de pan uitrezen, boekte Gazprom een recordwinst van bijna 35 miljard euro. Leveranties aan Europa droegen toen nog voor 40 à 45 procent bij aan deze winst. In de tweede helft daalde de export naar Europa tot 8 procent en verdampte de winst tot bijna nul. Maar omdat Gazprom de helft van de winst had moeten afdragen, heeft het concern zijn reserves niet kunnen aanvullen.
Voor 2023 verwacht de Russische regering dat de inkomsten uit energie-export met een vijfde zullen afnemen tot 34 procent van de totale federale begroting. Veel compensatie is er niet. De mogelijkheden om andere financieringsbronnen te vinden, zijn tegelijkertijd namelijk eveneens kleiner geworden. Begin 2022 zat de Russische oorlogskas propvol. De staat beschikte over meer dan 600 miljard dollar aan deviezenreserves. Als gevolg van de sancties is in het Westen op ruim 330 miljard dollar beslag gelegd.
Oorlogsbegroting
Onder deze druk heeft Rusland een ware oorlogsbegroting voor 2023 opgesteld. Voor het eerst sinds de Koude Oorlog zullen de uitgaven voor de nationale veiligheid komende jaren ruim meer dan 5 procent van het nationaal inkomen in beslag nemen. Ten opzichte van 2021 zullen de defensie-uitgaven met 40 procent stijgen. De bestedingen voor krijgsmacht en veiligheidsdienst zullen in 2023 bijna 33 procent van het federale overheidsbudget uitmaken. De geheime uitgaven, een post die inmiddels is gegroeid tot 23 procent van de begroting, moeten daar vermoedelijk grotendeels bij worden opgeteld. Het ligt immers niet voor de hand dat het geheime budget is bestemd voor civiele projecten die geen enkel raakvlak hebben met de krijgsmacht, de geheime diensten of het justitiële apparaat.
Rusland heeft problemen om deze enorme groei te financieren. Gevolg is dat de federale regering in 2022 kampte met een begrotingstekort van 2,3 procent van het bruto binnenlands product. Voor de komende jaren hoopte Moskou die koers van circa 2 procent per jaar vast te houden. De eerste resultaten dit jaar wijzen echter niet in die richting. De cijfers over de maanden januari en februari van 2023 zijn allerminst rooskleurig. Volgens het ministerie van Financiën zijn de inkomsten uit de export van olie en gas in deze twee maanden ten opzichte van dezelfde periode in 2022 gekelderd met 46 procent. De belastinginkomsten in 2023 tot nu toe zijn gedaald met 25 procent, terwijl de uitgaven juist met 52 procent zijn gestegen.
De tekorten blijven niet beperkt tot de federale staat. Ook de regio’s kampen ermee. De Centrale Bank heeft over 2022 een financieringstekort van 1,2 procent berekend en voorspelt voor 2023 een vergelijkbaar negatief saldo. Vooral de grondstoffenrijke regio’s in Siberië, die ongeveer twee keer meer belasting aan Moskou afdragen dan ze terugkrijgen van het Kremlin, en de districten in de Oeral en provincies in Centraal Rusland worstelen met hun begroting.
De Russische regering probeert de tekorten te dekken met nieuwe en hogere belastingen voor bijvoorbeeld energie-exporteurs. Daarnaast kan ze de budgettaire gaten vullen met het uitgeven van obligaties van staatsbanken of door een greep te blijven doen in de kas van het Nationaal Welvaartsfonds. Uit het fonds zou nog drie tot vier jaar kunnen worden geput. De financieringsmethode via obligaties zal leiden tot een grotere hoeveel geld op de binnenlandse markt en brengt dus het risico van extra inflatie met zich mee.
Groen: geheime begroting. Okergeel: openbare begroting. Grafiek Meduza.
Vicieuze cirkel
Of al deze meer of minder ingrijpende noodmaatregelen leiden tot een beslissende sprong in de binnenlandse wapenproductie en zodoende tot een verhoging van het militaire potentieel van Rusland is intussen de vraag. Het militair-industrieel complex kampt niet alleen met een tekort aan wapens maar ook met een grote krapte op de arbeidsmarkt. De industrie zou ongeveer 400.000 gekwalificeerde werknemers tekortkomen. De leemte moet worden opgevuld door de vrije zaterdag op te schorten en vakantiedagen in te trekken.
Het militair-industrieel complex dreigt volgens de Russische journalist Pavel Luzin in een vicieuze cirkel te raken. Tot 2022 was de defensie-industrie na de energie- en grondstoffensector de belangrijkste exporteur van Rusland. In 2021 was ze goed voor ruim 14 miljard euro omzet in harde valuta. Door de oorlog is de uitvoer van Russische wapens bijna gehalveerd tot 8 miljard. ‘Het Kremlin ziet zich geconfronteerd met tijdgebrek’, aldus Luzin in een artikel voor het Wilson Center. Zolang de regering niet in staat is de binnenlandse economie te mobiliseren, kan volgens hem de wal het schip niet keren.
Maar dat hoeft volgens een expertteam van de Deutsche Gesellschaft für Auswärtige Politik niet te betekenen dat de Russische regering zal inbinden. ‘Hoe langer de oorlog duurt, des te meer Rusland wegen zal vinden om zijn economie aan te passen’, aldus de Duitse denktank in een rapport over de Russische oorlogseconomie.
De prijs zal niettemin hoog zijn. In de woorden van Boris Grozovski: ‘De Russische staatsmachinerie zal de kosten van de oorlog afwentelen op het volk en het bedrijfsleven’.