De westerse sancties raken de Russische economie, erkent ook president Poetin. Maar het Kremlin kan zijn buitenlandse schulden voorlopig nog wel afbetalen. De perspectieven op langere termijn zijn echter ongunstig. Anders dan in de jaren dertig kan Rusland zich geen autarkie meer veroorloven.
Sonja Plotnikova, dochter van een Russische zakenman, toont zich vanuit Dubai solidair met de burgers in Rusland.
door Hubert Smeets
Er is in veel Russische supermarkten niet alleen sprake van een stormloop op pakken suiker, er is ook een run op voorbehoedsmiddelen. Deze hamsterwoede wijst op angst in brede lagen van de Russische bevolking. Angst voor tekorten in de voedselvoorziening en woekerprijzen. Angst dat importproducten, zoals condooms, straks niet meer leverbaar zijn of onbetaalbaar worden. Kortom, angst dat Rusland door de westerse sancties inderdaad langzaam maar zeker zal worden afgekoppeld van de wereldeconomie.
De economische strafmaatregelen van het Westen hebben dus effect. Dat wordt niet alleen zichtbaar in de rijen voor eetwaren. Dat erkende ook president Poetin in zijn videovergadering met een aantal regionale bestuurders op woensdag 16 maart. Die bespreking is vooral bekend geworden door het openlijke dreigement van Poetin dat hij het land zou gaan ‘zuiveren’ van de ‘verraders’. Poetins toon en woordkeuze lieten er geen misverstand over bestaan dat iedereen in de elite door die sanering zou kunnen worden getroffen. Met het ‘tuig’, dat gemene zaak maakt met het Westen omdat het zich in Miami en Côte d’Azur liever laaft aan ‘foie gras’ en ‘oesters’ dan dat het ‘t eigen moederland als ‘waarlijke patriotten’ komt verdedigen, zou Poetin afrekenen als met een ‘vlieg’ die ineens in je mond vliegt. Tot die ‘vijfde colonne’ in eigen kring behoren ook de oligarchen, die afgelopen twee decennia keurig naar het pijpen van het Kremlin hebben gedanst.
Inflatie en werkloosheid
Maar de tweede boodschap van de president was niet minder belangrijk. De Russen moesten zich voorbereiden op harde tijden. ‘Rusland moet zich aanpassen aan een nieuwe realiteit’, zei Poetin. Dat ‘zal niet simpel zijn’, maar zal ‘tijdelijk inflatie en werkloosheid’ met zich meebrengen.
Die voorspelling dient zich inderdaad aan, nu reeds. Volgens Rosstat, het Russische bureau voor statistiek, bedroeg de geldontwaarding in de eerste twee weken van de oorlog 2,1 tot 2,2 procent. De inflatie over de eerste tien weken van 2022 liep zodoende op tot 5,6 procent. De Centrale Bank had voor het hele jaar een inflatie van slechts 4 procent voorspeld. De prijsstijgingen doen zich met name gelden in de dagelijkse levensbehoeften. Suiker werd sinds 1 januari ongeveer 20 procent duurder, zout en graanproducten van 8 tot 15 procent en (geïmporteerde) huishoudelijke apparatuur maar liefst 15 tot 25 procent.
Zwarte markt
De inflatie wordt mede veroorzaakt door de val van de roebel. Binnen Rusland is de munt in de eerste vier weken van de oorlog niet meer vrij verhandelbaar geweest. Ook de bedragen die kunnen worden gewisseld naar westerse valuta of geëxporteerd zijn begrensd. Om de roebel te steunen heeft de Centrale Bank de rente verdubbeld tot 20 procent. De Centrale Bank heeft zo geprobeerd de waarde van de munt te consolideren rond 115 roebel voor 1 euro. Tevergeefs, aldus een voormalig directielid Sergej Aleksasjenko, een econoom die in 2013 is uitgeweken naar de VS. Op de zwarte markt wordt twintig tot dertig procent meer betaald voor euro’s en dollar, is de berekening van de financiële nieuwssite RBK.
President Poetin lijkt niettemin tevreden te zijn over deze noodmaatregelen van de Centrale Bank. Vrijdag 18 maart kondigde hij aan president Elvia Nabioelinna bij de Doema voor te dragen voor herbenoeming bij de Centrale Bank. Intussen moet ze de kredietkraan openzetten, om te voorkomen dat het Russische bedrijfsleven in acute liquiditeitsproblemen verzeild raakt. De president wil zo laten zien dat Rusland de eerste schok na de Westerse sancties achter de rug heeft en al weer te boven aan het komen is. Door de westerse strafmaatregelen als oorlogshandelingen tegen Rusland te kwalificeren, kiest Poetin zelfs voor een nieuwe vlucht naar voren. En dat is niet per se 'honderd procent bluf', aldus Aleksasjenko in zijn wekelijkse nieuwsbrief Behind the iron curtain.
Kunst- en vliegwerk
Talrijke Russische bedrijven zijn sinds 24 februari intussen bezig om met kunst- en vliegwerk een antwoord te geven op de sancties. Zo heeft luchtvaartmaatschappij Aeroflot een deel van haar toestellen weggehaald uit bijvoorbeeld Ierland, waar ze om belastingontwijkende redenen waren ondergebracht bij een leasemaatschappij, en weer laten registeren bij toezichthouder Rusaviatsia in Rusland zelf. Via tussenpersonen en bedrijven in landen die niet meedoen aan de sancties, hoopt Aeroflot zo in het onderhoud van de vliegtuigen te kunnen blijven voorzien. Directe service leveren Boeing en Airbus namelijk niet meer sinds het begin van de oorlog. Of dat op langere termijn soelaas biedt, is de vraag.
Of de sancties nu ook al effect hebben op de staatsfinanciën is de vraag. De grote internationale kredietbeoordelaars S&P, Fitch en Moody hebben Rusland als debiteur inmiddels afgewaardeerd tot een niveau vlak voor default, het moment dat een staat niet meer aan zijn rente- en aflossingsverplichtingen kan voldoen. ‘Russia is defaulting, gegarandeerd’, aldus Maximillian Hess van het Foreign Policy Research Institute. Mede door de angst voor een mogelijk default is het verzekeren van dat risico bij Russische staatsleningen nu al duurder geworden dan voor Oekraïense leningen.
Geen default
Maar tot een default kwam het in de derde oorlogsweek toch nog niet. Volgens het ministerie van Financiën in Moskou heeft de Russische staat voor de deadline keurig 117,2 miljoen dollar afbetaald op een staatsobligatie-lening. Het geld zou op 14 maart via een corresponderende bank in het Westen zijn overgemaakt.
Experts denken dat Rusland, als het deze omwegen kan blijven bewandelen, vooralsnog geen onoverkomelijke problemen zal hebben met het afbetalen van zijn schulden. De totale buitenlandse schuld van de Russische staat is iets meer dan een kwart (26,9%) van het bruto binnenlands product. Zo laag is die schuld afgelopen dertig jaar bijna nooit geweest. Volgens Aleksasjenko is er met rentebetalingen dit jaar in totaal 3,5 miljard dollar gemoeid. Volgens de eveneens alweer geruime tijd geleden gevluchte econoom Vladislav Inozemtsev bedraagt de buitenlandse schuld, waar dit moment op moet worden afgelost , niet meer dan 3,35 procent van het nationaal inkomen en slechts 9,2 procent van de goud- en deviezenreserves die de Centrale Bank aan de vooravond van de oorlog aanhield. Weliswaar heeft de Russische staat door de sancties tot de helft van deze reserves nu geen vrije toegang meer, maar ook die blokkade incalculerend is er in de ogen van Inozemtsev niet meteen nood aan de man. De vraag is daarom niet of de Russische regering de staatschulden kan afbetalen, maar of ze dat wil, aldus Inozemtsev.
Het Russische bedrijfsleven heeft minder armslag. De grote ondernemingen worden al sinds jaar en dag gebruikt door het Kremlin als alternatieve financier voor overheidsprojecten. Ook worden ze soms ingezet of als eerste stootkussen om de koers van de roebel te stutten. Wanneer de Russische munt onder druk komt te staan, krijgen de bedrijven de oekaze dat ze uit hun dollar- en euro-reserves moeten putten om roebels aan te kopen. Bovendien is de schuldenpositie van het bedrijfsleven minder gunstig. De ‘corporate debt’ van Rusland is ongeveer 150 miljard dollar. De (staats)ondernemingen zijn veel afhankelijker van de bereidheid van de buitenlandse crediteuren om de aflossing van deze schulden te herfinancieren of uit te stellen. De klem van deze schulden zal de bedrijven dwingen om hun investeringen in Rusland zelf te verminderen of erger.
Autarkie?
Op langere termijn kan de economie daarom structurele klappen krijgen, zoals Poetin ook omfloerst toegaf in zijn videovergadering met burgemeester Sergej Sobjanin van Moskou en andere regionale bestuurders.
Volgens politicoloog Ilja Matvejev, verbonden aan het Noord-West Instituut van de presidentiële Academie voor Nationale Economie en Openbaar Bestuur, kunnen de sancties leiden tot een onvermijdelijke autarkische koerswending van het Kremlin. Omdat Rusland de laatste decennia veel te geïntegreerd is met de mondiale economie kan het zich echter geen autarkie veroorloven,aldus Matvejev. Een vijfde (20,5%) van het bruto binnenlands product (bbp) zit in invoer van spullen uit het buitenland. Dat is meer dan in de andere BRIC-landen India (19%), China (16%) en Brazilië (15,5%). Het beslag, dat westerse landen hebben gelegd op de deviezenreserves sancties, zullen deze importpositie van Rusland dus gaan raken.
Daar komt bij dat de Russische economie nauw is verweven met de Europese en dus gevoelig is voor de EU-sancties. Ruim een derde (36,5%) van de importgoederen in Rusland komt uit Europa en 5,4% uit de Verenigde Staten.
Als de importen moeten worden beperkt, zullen niet alleen de schappen in de winkels leger raken, maar kunnen ook de productieprocessen in de industrie spaak gaan lopen. En dat kan sneller dan gedacht gaan gebeuren, omdat de Russische bedrijven, net als elders in de wereld, uit kostenbesparing weinig voorraden in eigen huis aanhouden en daarom zijn aanwezen op nauwgezette levering van grondstoffen en onderdelen. Het gaat hierbij niet louter om het midden- en kleinbedrijf maar ook om gigantische ondernemingen, zoals de autofabrikant Avtovaz of de vrachtwagenproducent Kamaz.
Halvering middenklasse
Matvejev becijfert het potentiële verlies aan arbeidsplaatsen dat het gevolg van de sancties is en kan worden. Buitenlandse of deels buitenlandse ondernemingen boden voor de oorlog werk aan 5 miljoen mensen, ongeveer 10 procent van de Russische arbeidersklasse. Door de sancties moeten bedrijven hun productie afschalen of zelfs staken.
Ilja Matvejev voorspelt dat de schade aan de Russische economie dit jaar al enorm zal zijn. Hij voorziet een krimp van het nationaal inkomen met 30 procent en een afname van de werkgelegenheid met 20 à 30 procent. Als gevolg van deze economische crisis zal de middenklasse worden gehalveerd, denkt de politicoloog uit Sint-Petersburg.