Honderden journalisten in 88 landen hebben 2.500 gelekte documenten nagevlooid op witwaspraktijken van schatrijke zakenlieden en functionarissen uit de hele wereld. De documenten, een topje van de ijsberg, onthullen via welke routes en constructies gerespecteerde banken verdacht geld helpen wegsluizen, wie daarvan gebruik maakt en wat er zoal met het kapitaal wordt gedaan. Alvast één conclusie kunnen we trekken: de sancties van de EU en de VS tegen de vrienden van Poetin lijken een wassen neus, want dankzij westerse financiële instellingen worden ze met gemak ontweken.
door Hella Rottenberg
Uit de vele publicaties selecteren we een kleine staalkaart van meldingen over verdachte transacties door Russische en Oekraïense magnaten en criminelen, die dankbaar gebruik maken van de mogelijkheden om hun kapitaal wit te wassen, veilig te stellen en politieke invloed te kopen.
Donaties aan de Conservatieve Partij
Ljoebov Tsjernoechin is de grootste donor van de Britse Conservatieve Partij. Ze schonk sinds 2012 1,7 miljoen pond (bijna 1,9 miljoen euro), en kreeg in ruil daarvoor toegang tot de hoogste politieke kringen. Ze speelde partijtjes tennis met David Cameron en Boris Johnson (in 2018 en in februari dit jaar) en werd in 2019 uitgenodigd voor een diner met Theresa May. Gevraagd naar de donatie voor een tennismatch met hem zei Johnson in 2018 over Tsjernoechin en haar echtgenoot: ‘Als er bewijs is van grove corruptie in de manier waarop deze man zijn geld heeft verdiend, dan hebben onze justitiële organen de mogelijkheid om hem zijn rijkdom te ontnemen.’
Vladimir Tsjernoechin is een voormalig onderminister van Financiën onder Poetin, die in 2004 werd ontslagen en zich vervolgens in Londen vestigde. Uit de FinCEN meldingen blijkt dat Vladimir Tsjernoechin in 2016 een bedrag van 8 miljoen dollar op zijn rekening ontving van een bedrijf op de Britse Maagdeneilanden in handen van de Russische miljardair Suleiman Kerimov. De transactie vond plaats twee maanden voor het Brexit-referendum.
Tegen Kerimov, lid van de Russische senaat, is in Frankrijk een onderzoek gaande wegens belastingfraude. In 2018 werd hij door de VS op een sanctielijst geplaatst als iemand die wegens zijn nauwe band met het Kremlin ‘een sleutelrol speelde’ bij inmenging in de Amerikaanse verkiezingen en andere ‘kwaadaardige activiteiten’.
Suleiman Kerimov (tweede van links) met o.a. de Turkse president Erdogan en de Russische president Poetin bij de opening van de nieuwe hoofdmoskee in Moskou in 2015. Foto CC Wikipedia
De Deutsche Bank rapporteerde de betaling van Kerimov aan Tsjernoechin als verdacht, omdat deze vanuit een belastingparadijs werd gedaan en het doel ervan niet vastgesteld kon worden. Het grootste deel van de donaties aan de Conservatieve Partij deed Ljoebov Tsjernoechin na de ontvangst van het bedrag van Kerimov. Tegen de BBC zei een woordvoerder van de Tories: ‘In dit land wonen mensen met een Russische afkomst die Britse burgers zijn en het democratisch recht hebben om giften te doen aan een politieke partij. Velen zijn uitgesproken critici van Poetin en het is helemaal verkeerd en discriminerend om hen allemaal over dezelfde kam te scheren.’
Het FinCEN-lek
De Amerikaanse nieuwssite Buzzfeed ontving 2.500 documenten met meldingen van verdachte financiële transacties ter waarde van het duizelingwekkende bedrag van 2000 miljard dollar (1700 miljard euro). Via het Internationaal Consortium van Onderzoeksjournalisten (ICIJ) deden 400 journalisten van meer dan 100 nieuwsorganisaties in 88 landen onderzoek. Het ging om meldingen, die banken voornamelijk tussen 2011 en 2017 hadden gestuurd naar de Amerikaanse financiële recherche, FinCEN (Financial Crimes Enforcement Network). Het is maar een piepklein deel van de 12 miljoen meldingen die FinCEN in deze periode ontving. De enorme hoeveelheid verdachte transacties verraadt hoe groot het probleem is en hoe weinig controle overheden uitoefenen. FinCEN telt slechts 270 medewerkers.
Beeld ICIJ
Banken zijn verplicht verdachte betalingen in Amerikaanse dollars, ook als ze plaatsvinden buiten de VS, te melden aan FinCEN. Ze moeten hun klanten kennen en als ze vermoeden dat er sprake is van onwettige activiteiten, moeten ze hun dienstverlening staken. Ze kunnen zich er niet van afmaken door een melding van een verdachte transactie te maken en vervolgens doorgaan met de klant te bedienen. Uit het journalistieke onderzoek blijkt dat banken onvoldoende hun best doen bij het controleren of oog en neus dichtknijpen, ook als ze eerder beboet zijn voor nalatigheid bij het witwassen van zwart en crimineel kapitaal.
Uit de gelekte documenten blijkt dat Barclays er gemiddeld 1200 dagen over deed om een verdachte transactie te rapporteren, bij JPMorgan duurde het ruim 500 dagen, Deutsche Bank sloeg na 130 dagen alarm. Na melding van verdachte transacties bleven banken nog jarenlang zaken doen met de klanten en bedrijven die daarin figureerden.
Uit het onderzoek bleek dat er bij één op de vijf meldingen sprake is van cliënten met een adres op de Britse Maagdeneilanden, een van de belangrijkste offshore belastingparadijzen. In de helft van de rapporten beschikten de banken niet over informatie met betrekking tot een of meer deelnemers aan de transactie.
Sinds 2014 is FinCEN het vijfde grote datalek over belastingontduiking en witwassen van zwart en crimineel geld. Het verschil met bijvoorbeeld de Panama Papers en de Paradise Papers is dat de handel en wandel van zowat het hele internationale bankensysteem bloot komt te liggen en niet van slechts enkele foute financiële bedrijven.
Kunstaankopen
Arkadi Rotenberg kon miljoenen dollars via de Britse Barclays bank overmaken en aankopen doen in het Westen, hoewel er sinds 2014 Amerikaanse en Europese sancties tegen hem gelden, die banken verbieden om zaken met hem te doen. Arkadi Rotenberg en zijn broer Boris werden na de annexatie van de Krim op de sanctielijsten gezet, omdat zij zakelijk zouden profiteren van hun nauwe band met president Poetin. De twee kennen Poetin sinds hun jeugd in Sint Petersburg en de judosport. Ze zijn miljardair door het uitvoeren van grote bouwopdrachten van de regering, zoals voor de Olympische Spelen in Sotsji en de aanleg van de brug van het Russische vasteland naar de Krim. De sancties betekenen onder meer dat ze niet naar de VS en Europa mogen reizen, dat hun westerse bankrekeningen bevroren zijn en dat er geen zaken met hen gedaan mogen worden.
Uit de gelekte documenten blijkt onder meer dat Arkadi Rotenberg tussen 2012 en 2016 met het bedrijf Advantage Alliance via Barclays betalingen deed van 60 miljoen pond (66 miljoen euro), de meeste na 2014. Vlak nadat Arkadi en zijn broer Boris Rotenberg op de sanctielijst waren gezet, kochten zij voor 18 miljoen dollar kunstwerken in de VS. In juni 2014 , bijvoorbeeld, maakte Arkadi Rotenberg 7,5 miljoen dollar (6,4 miljoen euro) over naar de Barclays-rekening van Advantage Alliance in Londen. Een dag later seinde Barclays het bedrag door naar een Amerikaans veilinghuis voor de aankoop van het schilderij La Poitrine (De borst) van de surrealist René Magritte.
La Poitrine van René Magritte. Beeld copyright vrij.
Een Amerikaanse senaatscommissie kwam deze zomer tot de conclusie dat de Rotenbergs voor 91 miljoen dollar aan kunstwerken kochten in de VS, nadat de sancties tegen hen waren ingesteld. ‘De kunsthandel werkt onder een mantel van geheimhouding, waarbij agenten de gelegenheid bieden aan verkopers en kopers om hun identiteit en geldbronnen te verbergen’, aldus senator Portland die extra regels voor de kunsthandel wil invoeren.
De Rotenbergs werden er eerder van verdacht 10 miljard dollar te hebben witgewassen via het Moskouse kantoor van Deutsche Bank. In 2017 kreeg Deutsche Bank van Amerikaanse en Britse autoriteiten wegens nalatigheid bij het controleren van hun klanten een boete van 670 miljoen dollar opgelegd.
Brievenbusfirma’s
Oleg Deripaska, aluminiummagnaat en een van de rijkste mannen van Rusland, komt in 58 rapportages van de gelekte FinCEN documenten voor. Tussen 1997 en 2017 wordt 12,4 miljard dollar (10,6 miljard euro) aan transacties in verband met hem en zijn bedrijven aangemerkt als verdacht. Daarbij zijn 61 banken betrokken. Veel van zijn bedrijven zijn geregistreerd in belastingparadijzen zoals Cyprus en de Britse Maagdeneilanden.
Reclame van een consultant, waarin uitgelegd wordt hoe simpel het is om een Limited Liability Company (vergelijkbaar met Nederlandse bv) te registreren in de Amerikaanse staat Wyoming, Nevada of Delaware, tegenwoordig aantrekkelijke belastingparadijzen, en te zorgen dat je als eigenaar volstrekt anoniem blijft.
Journalisten van Re:Baltica deden onderzoek naar de transacties van Deripaska via een rekening bij de kleine Letse bank Expobank. Via deze bank sluisde Deripaska drie miljard dollar met verdachte herkomst naar het Westen via een netwerk van brievenbusfirma’s. Volgens Re:Baltica betaalde Deripaska met het witgewassen geld onder andere voor lobbyisten in Washington, privévliegtuigen, een kantoor en huizen in New York en twee villacomplexen aan de kust van Montenegro.
Deripaska belandde samen met zes andere Russische oligarchen in 2018 op de Amerikaanse sanctielijst. Dit gebeurde als straf voor Russische inmenging in de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 en Deripaska’s nauwe band met het Kremlin. Of Expobank sinds Deripaska op de sanctielijst staat, nog zaken doet met Deripaska wil de bank niet zeggen. ‘Wij houden ons aan de wettelijke regels’, aldus het commentaar van de bank. Deripaska zelf ontkent geld te hebben witgewassen of anderszins financiële misdrijven te hebben gepleegd.
Crimineel geld
Semjon Mogilevitsj , een van Ruslands grootste mafiabazen, die sinds 2009 op een FBI-lijst van meest gezochte misdadigers staat, maakte tussen 2010 en 2015 gebruik van de diensten van JPMorgan om via het bedrijf ABSI Enterprises meer dan een miljard dollar weg te sluizen. Controleurs van JPMorgan probeerden in 2015 te achterhalen wie de eigenaar was van het bedrijf, nadat een Russische nieuwssite had gemeld dat ABSI verbonden was met onderwereldbaas Mogilevitsj. Noch de naam van de eigenaar, noch de werkelijke activiteiten van ABSI, kwamen ze naar hun zeggen te weten. Volgens de onderzoeksjournalisten van ICIJ was er meer dan genoeg aanleiding voor de bank om ABSI al jaren eerder als verdacht aan te merken. Het bedrijf was als anonieme brievenbusfirma op Cyprus geregistreerd, werd als een witwascentrum gezien en liet honderden miljoenen dollars via JPMorgan schuiven.
Volgens een Netflix-documentaire, die sinds augustus te zien is, vertelde de vroegere KGB-er Litvinenko niet lang voordat hij in Londen met polonium werd vergiftigd en stierf, aan een Italiaanse inlichtingenman alles wat hij wist over de nauwe banden die Mogilevitsj met de hoogste Russische functionarissen zou hebben. Op een bandopname is de stem van Litvinenko te horen, die onder meer zegt: ‘Alles wat hij doet heeft de goedkeuring van Russische geheime diensten.’ Mogilevitsj is naar verluidt op vrije voeten en woont in Rusland.
Banken bleven zaken doen met verdachte klanten
Het grootste aandeel in de verdachte betalingen in de FinCEN documenten hebben vijf internationale banken, waarbij Deutsche Bank verreweg de hoogste som aan verdachte betalingen heeft gemeld, met als goede tweede JPMorgan. Ze bleven zaken doen met verdachte klanten, ook nadat ze waren beboet door de Amerikaanse autoriteiten wegens gebrek aan controle op witwaspraktijken.
Grafiek ICIJ
JPMorgan Chase maakte geld over van bedrijven die verdacht werden van grootschalige plundering van overheidsgeld in Venezuela, Maleisië en Oekraïne. De bank zorgde ook voor de zwarte betalingen van de gevluchte Oekraïense president Janoekovitsj aan de Amerikaanse campagnemanager Paul Manafort.
Deutsche Bank negeerde jarenlang verdachte transacties en speelde een rol in het beruchte witwasschandaal via het Estse filiaal van de Danske Bank, die fungeerde als de grootste witwasmachine in Europa en mogelijk in de wereld. In 2017 werd dankzij journalistiek speurwerk bekend dat via Danske Bank in Estland tussen 2007 en 2015 verdachte betalingen werden afgehandeld. Een officieel onderzoek stelde vast dat het ging om bij elkaar 200 miljard euro verdacht geld naar belastingparadijzen. Het kapitaal was voornamelijk afkomstig van klanten in Rusland, Azerbeidzjan en Oekraïne. De FinCen documenten leveren nieuwe détails over betrokken firma’s, klanten en routes.
Ook de ING hoort tot de banken die zwaar beboet werden wegens nalatigheid bij het controleren van verdachte betalingen. In 2018 kreeg ING de hoogste boete ooit in Nederland wegens jarenlange overtreding van de wet ter voorkoming van witwassen en financieren van terrorisme. Met het betalen van de boete voorkwam ING strafrechtelijke vervolging. Uit de FinCen rapportages blijkt onder andere dat ING voor in totaal meer dan 1 miljard euro aan verdachte transacties deed voor de Russische oligarch Roman Abramovitsj, die in Groot-Brittannië woont en eigenaar is van voetbalclub Chelsea. De meldingen werden in 2017 gedaan door de Amerikaanse partner van ING, Deutsche Bank Trust Company Americas, die het rondpompen van kapitaal via brievenbusfirma’s op Cyprus en de Britse Maagdeneilanden opmerkte. Het is niet bekend of ING zelf deze transacties als verdacht heeft gemeld. De bank liet journalisten van Trouw weten niet op vragen over individuele klanten of transacties te reageren.
Verduisterd geld van spaarders
Igor Kolomojski is een Oekraïense miljardair tegen wie een strafrechtelijk onderzoek loopt in de VS, omdat hij met verduisterd geld van zijn in 2016 genationaliseerde PrivatBank Amerikaanse fabrieken en vastgoed zou hebben gekocht. Via Kolomojski’s tv-kanaal lanceerde acteur Zelenski in 2019 zijn campagne voor het Oekraïense presidentschap, een campagne die hij glansrijk won van de zittende president Porosjenko.
Igor Kolomojski. Foto CC wikimedia
De FinCEN documenten onthullen dat er 13 meldingen zijn gedaan van 277 verdachte transacties door Kolomojski, waarmee een bedrag van 308 miljoen dollar (263 miljoen euro) was gemoeid en waarbij 34 banken betrokken waren. The Bank of New York Mellon verrichte voor 263 miljoen dollar betalingen voor de miljardair. Een firma in Singapore stuurde 202 miljoen dollar naar een rekening van een firma bij PrivatBank op Cyprus. Deze firma was een brievenbusconstructie op de Britse Maagdeneilanden en wordt als spil beschouwd in de verduistering door Kolomojski en diens zakenpartner van 5,5 miljard dollar van PrivatBank. Vanuit Cyprus werd het geld op een rekening gezet van Deutsche Bank in de VS, die als corresponderende bank voor PrivatBank Cyprus fungeerde.
Ook Deutsche Bank verrichtte grote betalingen voor Kolomojski: in 2015 en 2016 ging het om 215 miljoen dollar voor zijn vliegtuigmaatschappij. Deutsche Bank rapporteerde nadien dat Kolomojski een politieke speler was die verdacht werd van verduistering en dat veel grote betalingen liepen vanuit ‘risicovolle jurisdicties’, oftewel belastingparadijzen.
Samen met een zekere Gennadi Bogoljoebov bezat Kolomojski de aandelen van PrivatBank, die met 20 miljoen klanten de grootste particuliere bank in Oekraïne was. Eind 2016 werd de PrivatBank genationaliseerd, nadat de Nationale Bank een tekort had geconstateerd van 5,5 miljard dollar. Dit tekort werd door de staat aangevuld om te voorkomen dat de bank zou omvallen en de spaarders hun geld kwijt zouden zijn. Kolomojski vecht de nationalisatie nog steeds aan.
Bronnen: ICIJ, Buzzfeed, BBC, Kiev Post, OCCRP, Trouw, Vazjnie Istorii, Rebaltica, Netflix