Sinds de westerse sancties van 2014 weert Rusland landbouwproducten uit het buitenland. De landbouw kreeg een oppepper, want Poetin wil dat Rusland zichzelf gaat bedruipen. Dat biedt ook kansen voor Nederlandse agrospecialisten. Maar de uitdagingen zijn groot en je moet een doorzetter zijn. Het investeringsklimaat blijft slecht en de meeste kansen zijn voorbehouden aan grote holdings. Deel een van een tweeluik over melkrobots, automatisch bestuurde trekkers en goudgele graanvelden.
De Nederlandse agrariër Pieter Ham heeft baat bij de opbloei van de Russische landbouw (foto's Wabke Waaijer)
door Wabke Waaijer
In Podolsk, een slaapstad buiten Moskou, zit de Russische vestiging van de Nederlandse melkrobotproducent Lely. Lokaal directeur Jeroen Keijzer (1966) spreekt vloeiend Russisch en reist al zes jaar lang langs melkveebedrijven en lokale overheden om te vertellen wat een melkrobot allemaal kan. De robot die in 1992 door Lely op de markt werd gezet is in Nederland al aardig ingeburgerd onder melkveebedrijven en garandeert dat een koe letterlijk wordt ‘uitgemolken.' Dat stimuleert de melkproductie, voor Rusland van groot belang.
Met ruim achttien miljoen ton melk per jaar komt Rusland jaarlijks nog een kleine 25% aan melk tekort om het land geheel te kunnen voorzien. De Russische melkveesector groeit, maar jezelf helemaal kunnen bedruipen duurt in deze ‘moeilijkste tak van sport’ wel langer dan gedacht, zegt Keijzer. ‘Rusland zat altijd op gemiddeld 5.500 liter per koe per jaar en nu gaan ze naar de zevenduizend liter. Dat komt onder andere door betere koeien. Elk jaar komen er heel veel koeien uit het buitenland binnen.’ Ter vergelijking: Nederlandse koeien produceren tegenwoordig gemiddeld ruim achtduizend liter melk per jaar.
Als reactie op de westerse sancties na de annexatie van de Krim in 2014 stelde Rusland een boycot van westerse landbouwproducten in en begon de eigen landbouw krachtig te stimuleren. Dankzij deze ‘importsubstitutie’ maakt de landbouw een (relatieve) bloeiperiode door. De export steeg. Rusland verdient inmiddels meer aan voedselexport dan aan de wapenverkoop, zei Vladimir Poetin eind 2018 op zijn jaarlijkse persconferentie.
Graanexport groeit
In 2018 streefde Rusland de VS en de EU voorbij als grootste exporteur van graan (bron: USDA)
De sanctieoorlog heeft het streven om de economie te diversifiëren versneld, maar ‘Rusland was al langere tijd bezig om minder afhankelijk te worden van zijn olie- en gasindustrie,’ zegt Meeuwes Brouwer, landbouwraad op de Nederlandse Ambassade in Moskou. ‘Vooral de pluimveehouderij en de varkenshouderij hebben een grote groei doorgemaakt. Nu is Rusland netto exporteur van pluimveevlees en eieren geworden en dat in zeer korte tijd,’ zegt Brouwer in een telefonisch interview. Ook de teelt van kasgroenten neemt jaarlijks toe. Zo is Rusland bijna zelfvoorzienend geworden in de komkommerteelt en als de modernisering van de glastuinbouwsector zich met behulp van staatsfinanciering voortzet, verwacht men over enkele jaren genoeg tomaten te produceren voor de binnenlandse markt.
De handelsbetrekkingen tussen Rusland en het Westen staan al vijf jaar op een lager pitje. De Nederlandse ambassade in Moskou doet daarom niet aan actieve handelsbevordering, maar probeert wel op ‘technisch niveau’ de dialoog met overheden voort te zetten en de belangen te behartigen van Nederlandse ondernemers die al in Rusland werken.
Groei Russische landbouw
De Russische landbouw is mede dankzij de door Rusland ingestelde handelsboycot op landbouwproducten uit o.a. de Europese Unie sneller gegroeid. Door het wegvallen van buitenlandse concurrentie op de binnenlandse markt werden Russische agrarische bedrijven gestimuleerd om meer te produceren. Diezelfde bedrijven kregen ook een sterkere exportpositie vanwege een zwakke roebel, al zal op de lange termijn moeten blijken hoe sterk hun concurrentiepositie is. De prijsstijging van levensmiddelen die volgde op de in 2014 ingevoerde boycot maakte het voor grote voedselproducenten in combinatie met overheidsfinanciering nog rendabeler om meer te investeren.
Stijgende prijzen voor levensmiddelen 2014-2016
Bron: Rosstat
Hoge voedselprijzen zijn echter slecht voor de consument. Zo is de Russische consument door de gedaalde koopkracht meer – van het relatief goedkopere – kippenvlees gaan eten en is de vraag naar het duurdere rundvlees afgenomen in de periode 2013-2017. In dezelfde periode daalde de productie van rundvlees met 3%, maar men verwacht een kleine groei van 1,1% over 2019.
In vijf jaar tijd is Rusland zelfvoorzienend geworden in de productie van kippenvlees, die groeide tussen 2013 en 2017 met 29%. In dezelfde periode is de productie van varkensvlees met 23% toegenomen en daarmee voldoet Rusland voor 91% aan de binnenlandse vraag terwijl dat in 2013 nog 73% was.
Productie van kippen- en varkensvlees stijgt snel, die van duur rundvlees daalt (bron: FAS PSD Data)
Maar ook de graan -en suikerproductie, waarop overigens geen boycot bestaat, is flink toegenomen. Voor granen is Rusland voor 99,3% zelfvoorzienend met een groei van 26% ten opzichte van 2014 en voor suiker 90%, een productiegroei van 40% over de jaren 2013-2017. Dankzij een topoogst werd Rusland in 2017 de grootste graanexporteur en liet daarbij de Europese Unie en de VS achter zich.
Dat het invoerverbod, de devaluatie van de roebel en inflatie echter niet alleen maar stimulerend werken, blijkt uit de moeizame ontwikkeling van de Russische zuivelsector die tussen 2013 en 2017 met slechts 0,2 % is gegroeid. Een van de redenen is dat de zuivelsector afhankelijk is van geïmporteerde productiemiddelen (koeien, technologie) en meer investeringen vereist. Als gevolg hiervan wordt er in Rusland onvoldoende kwalitatief goede rauwe melk geproduceerd wat ook weer nadelig is voor de productie van andere zuivelproducten.
De productie van kasgroenten in Rusland is tussen 2013 en 2017 met 50% toegenomen volgens het Russische Ministerie van Landbouw. In 2018 bedroeg de totale opbrengst kasgroenten 930 duizend ton (560 duizend ton komkommers, 356 duizend ton tomaten en 14 duizend ton overige kasgroenten) die daarmee met 28% gegroeid was ten opzichte van 2017.
Ondanks de stijgende eigen productie, importeerde Rusland in 2017 voor 27 miljard euro aan landbouwproducten, een stijging van 15% vergeleken met 2016. Nog altijd veel minder overigens dan de 41 miljard euro die Rusland importeerde in 2013, toen de scherpe importdaling als gevolg van de boycot inzette. Toch blijft Rusland een van ’s werelds grootste importeurs van zuivel, vlees en fruit.
Bronnen: Financial Observer, USDA Agricultural Economy and Policy Report, 19 juli 2018, kasgroenten op basis van gegevens van het Russische Ministerie van Landbouw.
Zakendoen in Rusland is er sinds 2014 voor Nederlandse ondernemers niet aantrekkelijker op geworden, maar de groeiende Russische landbouwsector geeft Russische en Nederlandse landbouwspecialisten nieuwe mogelijkheden om hun krachten te bundelen. ‘Soms kom ik mensen tegen die denken dat er in Rusland helemaal geen handel en bedrijvigheid meer plaatsvindt. Dat is zeker niet het geval. Natuurlijk is met die Russische sancties de Nederlandse export behoorlijk ten nadele beïnvloed, maar die export is wel wat verschoven van voedingsmiddelen naar plantaardig uitgangs- en fokmateriaal, technologie en kennis,’ zegt Brouwer. ‘Ik heb inmiddels genoeg voorbeelden gezien van samenwerking waar fantastische bedrijven uit voortkomen. Zo zetten Nederlandse toeleveranciers bijvoorbeeld met Russische investeerders prachtige moderne tuinbouwkassen op.’
Robots naar Rusland
De Russische overheid investeert miljarden roebels in de ontwikkeling van de landbouw. Met ruim 120 miljoen hectare beschikt Rusland na de Verenigde Staten en India over de meeste hectares bebouwbare grond. Tegelijkertijd komt het trekkers en andere machines tekort om al dat land ten volle te benutten. Daarom zijn er speciale subsidies voor de aanschaf van binnen- en buitenlandse landbouwtechnologie, een sector waarin Nederlandse bedrijven uitblinken.
Inmiddels maken zo’n honderd Russische melkveebedrijven gebruik van de melkrobots van Lely. Dat zijn bij elkaar zo'n driehonderd robots en dat is pakweg de helft van het totale aantal melkrobots in Rusland, schat Keijzer. Andere buitenlandse robotproducenten hadden de Russische markt al eerder ontdekt, maar Keijzer beschouwt de apparatuur om traditioneel te melken als zijn grootste concurrent.
‘Ik vind het uiteraard fijn als een heleboel boeren overstappen van traditioneel melken of van melken met een carrousel naar robots.’ Maar dat proces gaat langzaam. ‘Het merendeel van de Russische boeren zou denk ik dolgraag een robot willen maar ze kunnen het nog niet betalen. Maar dat komt wel.’
Pieter Ham, bedrijfsleider op melkveebedrijf Krasny Majak
De aanschaf van een melkrobot kost al gauw vijftien miljoen roebel (200.000 euro). Pieter Ham (1983), bedrijfsleider op het Russische melkveebedrijf Krasny Majak (Rode Vuurtoren), vindt de robot voor ‘Russische begrippen te duur’. De investering ziet hij echter niet als het grootste probleem. Ham maakt zich vooral zorgen over de afhankelijkheid van die geavanceerde techniek. ‘Stel je hebt een stroomstoring en zo’n printplaat gaat stuk dan ben je wel onderhoudskosten kwijt en je hebt een dag geen melk.’
Om die reden werkt melkrobotproducent Lely in Rusland met vijftien dealers verspreid over het land. ‘Ze zijn door ons getraind en mogen pas verkopen als ze ook weten hoe ze de apparatuur moeten onderhouden,’ zegt Keijzer. ‘Stel een tractor rijdt tegen die robot aan, dan moet een getrainde dealer binnen twee uur ter plekke zijn met een monteur.’ Maar melkveehouder Ham is sceptisch. ‘De afstanden zijn hier groot.’
Geld en mogelijkheden genoeg
‘Het probleem in Rusland is dat mensen denken dat ze het niet kunnen', zegt Pieter Ham op zijn kantoor van het Russische melkveebedrijf Krasny Majak. Maar aan geld en mogelijkheden is er volgens hem in Rusland geen gebrek. Al vijftien jaar helpt hij bij het opzetten van grootschalige melkveebedrijven van Smolensk tot aan het Siberische Abakan.
‘Die melkbedrijven waar ik gewerkt heb, die breiden elke drie jaar uit. Financieel is het geweldig,’ verzekert Ham die naar Nederlandse maatstaven twee keer modaal verdient. Behalve strategisch manager van het bedrijf waar hij werkt is hij eigenaar van een familiebedrijf met driehonderd stuks vleesvee en twee werknemers. Dat bedrijf kocht hij onlangs op omdat het anders failliet was gegaan en Ham komt er toch dagelijks langs onderweg naar zijn woonplaats Jaroslavl.
Met 2100 melkkoeien en in totaal 11.000 hectare grond voor ruwvoeders, granen, aardappelen en ijsbergsla werkt Pieter Ham op een voor Russische begrippen middelgroot melkveebedrijf. Maar met een melkproductie van zo’n 22 tot 24 miljoen liter per jaar behoort het bedrijf tot de top van Ruslands best producerende melkveebedrijven.
Dat de Russische zuivelsector grootschalig is, maakt het voor Ham extra interessant. ‘Je zet grote bedrijven op. In Nederland kan dat niet omdat er niet genoeg land is. Ik zeg weleens dat de bedrijfsleiders die hier de top twintig aan melkveebedrijven leiden, slimmer zijn en meer kunnen dan die in West-Europa. Omdat je op veel grotere schaal werkt, kom je veel sneller problemen tegen, maar bedenk je ook sneller oplossingen.’
Maar de grootschaligheid heeft ook gevaren. Omdat koeien heel vaak van het ene naar het andere bedrijf worden doorverkocht, zijn ze kwetsbaarder voor veeziektes. ‘Dit bedrijf heeft twaalfhonderd koeien uit Nederland, zeshonderd koeien uit Duitsland, en dan komen er nog een aantal van een oud Russisch bedrijf dat zijn koeien ook weer van andere bedrijven kocht. Zo haal je alle veeziektes binnen die er maar te vinden zijn.’
Melk en goud
De langzaam groeiende Russische melkveesector ontgaat Russische investeerders niet. Zo kreeg het bedrijf waar Pieter Ham leiding geeft bezoek van Roman Abramovitsj, oligarch en eigenaar van voetbalclub Chelsea. ‘Hij is hier twee keer geweest om te kijken hoe we het doen omdat hij ook een melkveebedrijf wil opzetten. In Smolensk ben ik twee jaar bedrijfsleider geweest van een melkveebedrijf, maar de eigenaar was vooral bezig met goud delven in Magadan! Dus je werkt met mensen die tweehonderd euro per maand verdienen, maar ook met mensen die misschien wel tweehonderd euro of meer per uur verdienen.’
Het succesverhaal van Ham is niet vanzelfsprekend. Nederlandse leidinggevenden op Russische boerenbedrijven zijn op twee handen te tellen. Het aantal buitenlandse investeringen in Rusland ligt in vergelijking met 2013 beduidend lager. Volgens Landbouwraad Brouwer is de voorzichtigheid van investeerders ten opzichte van de Russische markt terecht. ‘Er zijn kansen, maar de risico’s zijn ook groot, want als de sancties op den duur stoppen, dan kom je weer in een andere situatie terecht.’ Dan zal moeten blijken in hoeverre de Russische landbouwproductie concurrerend genoeg is wat de prijs-kwaliteit verhouding betreft.
De Russische economie zal het komende jaar naar verwachting voortmodderen met een trage groei van 1,5%. Dat is voor Keijzer van Lely Rus nog geen reden tot zorgen. Maar behalve die ‘controleerbare, best wel te voorspellen kleine groei’ kom je als ondernemer in Rusland ook voor andere verassingen te staan door een ‘grillige overheidspolitiek’, weet Keijzer uit ervaring. Zo daalde vorig jaar ondanks het melktekort onverwachts de melkprijs. Vooral familiebedrijven kwamen hierdoor in de problemen.
Melkveehouder Ham haalt zijn schouders op over de schommelingen van de Russische melkprijs. ‘Nu is de melkprijs 34 eurocent, vorig jaar was het 46 euro cent maar dat was te hoog! Dat is gekkenwerk. Dan heb je in drie jaar alles terugverdiend. Dan krijg je dus te veel mensen als Roman Abramovitsj die het ook eens willen gaan proberen.’
Geen financiering
President Vladimir Poetin beloofde in zijn jaarlijkse persconferentie eind vorig jaar door te gaan met de financiële ondersteuning van de landbouw, zowel voor grote als kleine bedrijven. Toch blijkt in de praktijk dat familiebedrijven het een stuk moeilijker hebben. In de melkveesector ziet Keijzer de zogenaamde megabedrijven dan ook als de belangrijkste klanten voor de toekomst, al verkoopt hij net zo goed robots aan kleinere bedrijven.
Maar voor Russische familiebedrijven tot zo’n vijfhonderd koeien blijkt het lastig om realistische financiering te krijgen. ‘Een melkrobot wordt vaak tot vijftig procent vergoed maar voor het uitbreiden van het bedrijf is dan geen subsidiegeld meer beschikbaar,’ legt Keijzer uit. ‘Een robot past in een oude stal. Maar de meeste boeren die een robot nemen, willen dan gelijk koeien erbij nemen. Dus dan is er toch in één keer een hoop financiering nodig. De start ups kunnen we eigenlijk wel vergeten. De regering heeft best wel allerlei regelingen, ook voor het middelgrote- en kleinbedrijf, maar als die boeren eenmaal bij de bank aankloppen, dan weigert deze vaak een lening, omdat ze een westerse risicoinschatting hanteren.’
Pieter Ham weet uit ervaring dat je makkelijk aan financiering kunt komen, als je ‘goed draait’. Maar dan moet je wel de juiste wegen weten te bewandelen. 'Voor kleine spelers is het echter lastiger om op de hoogte te blijven van de stimuleringsprogramma’s, laat staan om voor die gesubsidieerde leningen van vijf procent in aanmerking te komen. ‘Je moet als bedrijf gewoon anderhalve dag per week uittrekken om te weten welke subsidies beschikbaar zijn. Als klein bedrijf kan je je dat niet veroorloven.’
Grotere bedrijven kunnen wel veel regelen. ‘Wij maken afspraken met de lokale overheid. Zo laten wij bijvoorbeeld weten als we een grote melkstal gaan bouwen, in de hoop dat ze dan dertig procent subsidie op die melkstallen zullen doen. Je moet het wel ruim van tevoren aangeven. Wat je nu regelt, dat zie je pas terug over drie jaar.’
Christian de Vries heeft een demonstratieboerderij in de buurt van Orjol
Ook in de akkerbouw zijn kleine bedrijven in de praktijk veelal aangewezen op eigen middelen. Op de boerderij van Christian de Vries (1985) in Orjol is deze winter een oude stal ingestort, maar hij denkt er niet over om een lening af te sluiten. ‘De zoon van de gouverneur kan hele interessante leningen krijgen tegen hele aantrekkelijke rentes. Veel van die grote bedrijven hebben vriendjes op de juiste plek zitten bij die banken. Wij zijn er ook weleens mee beziggeweest maar dat is hopeloos. Je moet vijftien of twintig procent rente betalen terwijl ze je binnenlokken met vijf procent. Die gesubsidieerde leningen gaan naar de megabedrijven.' Er is ook een federaal subsidieprogramma voor in Rusland gemaakte landbouwmachines, vertelt De Vries. ‘Vorig jaar was dat potje half januari al leeg omdat een grote agroholding uit de omgeving in één keer allemaal machines had aangeschaft.’
Terwijl het ene subsidiepotje aan het begin van het jaar al leeg is, wordt een ander potje pas tegen het eind van het jaar vrijgegeven. Daarom calculeren Keijzer en zijn medewerkers voortaan in dat december een drukke maand is omdat subsidies voor melkrobots vaak pas tegen die tijd worden vrijgegeven. ‘Dan bellen de boeren die subsidie hebben gekregen of ze hun geld bij ons kunnen besteden want ze moeten het wel voor het einde van het jaar uitgeven! Rusland heeft een decembereconomie, zeg ik weleens. Wij draaien de helft van onze jaaromzet in de laatste twee weken van het jaar.’
GPS op de akkers
De Vries is sinds 2011 eigenaar van het bedrijf Agri 2.0. Net als Keijzer verkoopt hij innovatieve, geïmporteerde landbouwtechnologieën maar dan voor de akkerbouw. Tsaristisch Rusland en de Sovjet-Unie stonden dankzij deze sector lange tijd bekend als de graanschuur van Europa. Na de desastreuze jaren ’90 is Rusland de laatste jaren weer uitgegroeid tot één van ’s werelds grootste exporteurs van tarwe.
De Vries toont een Youtube video over de regio Brjansk waar automatisch bestuurbare trekkers worden ingezet in de aardappelteelt. Poetin spreekt in de video zijn waardering uit over de groei van de landbouwproductie. ‘Lokale overheden willen graag laten zien dat het subsidiegeld goed besteed wordt,’ zegt De Vries. Hij ziet de kwaliteit van de landbouwmachines in Rusland ook echt omhoog gaan al denkt hij dat de opbrengst van de akkerbouw in de regio waar hij woont nog veel te laag ligt in verhouding tot de potentie.
Die trekkers uit het Youtube-filmpje worden aangestuurd door een GPS-antenne die je op het dak van een tractor kunt plaatsen. Eén druk op de knop en de trekker gaat zelfstandig aardappels poten of graan zaaien tot op twee centimeter nauwkeurig. Het is precisielandbouw bedoeld om de opbrengst te optimaliseren met zo min mogelijk grond- en brandstofgebruik. Het is dezelfde technologie die De Vries zelf ook verkoopt aan Russische akkerbouwbedrijven.
In Nederland, waar grond duur is, worden automatisch bestuurbare trekkers, net als in de VS, al op grote schaal toegepast. Het verklaart waarom de akkers langs de Nederlandse snelwegen er altijd zo keurig bij liggen. ‘Die aardappels liggen er allemaal kaarsrecht in, dat wordt allemaal met GPS-technologie gedaan,’ legt De Vries uit. Maar in Rusland moet De Vries er ondanks beperkte concurrentie moeite voor doen om de Russische akkerbouwers te overtuigen van de voordelen van deze technologie. ‘Met akkerbouw in Rusland verdien je te makkelijk geld, dus je hoeft niet die vijf procent extra opbrengst te halen om toch je brood te verdienen. De kosten zijn zoveel lager hier dan in Nederland. Een hectare koop ik hier voor vijfhonderd euro. Land krijgen is niet makkelijk maar wel goedkoop.’
Maar ook Russische akkerbouwbedrijven kunnen de voordelen plukken van precisielandbouw, denkt De Vries. Eén van de redenen: ‘Omdat de chauffeurs niet altijd even nauwkeurig zijn. In Nederland is de tractorbestuurder vaak de boer zelf die bezig is zijn eigen geld te investeren. Hier is het vaak één van de vele personeelsleden.’
De grootste klant van De Vries beschikt over een miljoen hectare. ‘Dat zijn de ergste klanten die je kunt hebben. Al die grote bedrijven worden aangestuurd door mensen in Moskou die in een groot kantoor zitten. Zij runnen een akkerbouwbedrijf als een soort fabriek. Die mensen staan zo ver van de praktijk af. Ik moest ooit op papier garanderen dat ze twintig procent meer opbrengst zouden krijgen. Maar dat hangt toch niet van mij af? Leuke klanten zijn die van honderdvijftig tot vijftienduizend hectare. Die mensen zijn zelf ondernemer en die hebben wel een idee waar ze het over hebben. Bij hen zie je het niveau van landbouwen ook echt wel omhoog gaan. Eén van die klanten gaf me eens een leuk compliment. Hij zei: Je hebt het veel te goedkoop verkocht, ik heb het al twee keer terugverdiend dit jaar!’
Met precisielandbouw kun je veel meer dan alleen een trekker recht laten rijden, vertelt De Vries. Om te laten zien wat je met GPS-technologie nog meer kunt doen om de opbrengst te optimaliseren, begon De Vries in 2014 samen met zijn vrouw en Russische zakenpartner een ‘demonstratieboerderij’. In de regio Orjol, ten zuidwesten van Moskou, blijken de zomers heet genoeg voor een succesvolle sojateelt. Verder verbouwt De Vries daar mais, zonnebloemen, tarwe, gerst, en koolzaad. ‘Nu is het dus niet alleen een demonstratiebedrijf maar het levert ook gewoon geld op!’
Een deel van de oogst komt in Wit-Rusland terecht, een deel van de mais is verkocht aan een wodkafabriek, de tarwe gaat naar een meelfabriek in Orjol, de soja gaat naar een Nederlandse pluimveehouder in Lipetsk en de koolzaad gaat naar de lokale fabriek die er weer koolzaadolie van maakt.
Volgende week het tweede deel van dit tweeluik over de kansen en uitdagingen in de Russische landbouw.