Russische zakenwereld schreeuwt om ander economisch beleid

De Russische regering moet de betrekkingen met het Westen normaliseren, want in isolement kan de economie niet bloeien. Dat zeggen eigenaars en managers van grote Russische bedrijven in openhartige gesprekken met experts van het Carnegie Moscow Center. Als het zo doorgaat, overwegen velen van hen er de brui aan te geven of uit Rusland te vertrekken.  De regering zou de signalen uit de zakenwereld serieus moeten nemen om een economisch rampscenario te voorkomen.

Rusland wordt geleid door een groepje ‘geprivilegieerden’ die de Russische economie zien als een manier om zichzelf eindeloos te verrijken ten koste van de vrije markt en het land zelf. Om een catastrofaal scenario ‘á la Venezuela’ te voorkomen en de economisch schadelijke gevolgen van het huidige regime te verzachten, is een dialoog tussen overheid en particuliere zakenwereld noodzakelijk. Dit stellen Andrej Movtsjan, expert economische politiek bij denktank Carnegie Moskou en Denis Volkov, socioloog bij het onafhankelijke Levada Centrum, in een rapport dat 27 september 2018 gepubliceerd werd door het Carnegie Moscow Center.

koeDe economische adviseur van Poetin Andrej Belooesov (links) met naast hem Aleksej Koedrin, kritisch econoom en tegenwoordig president van de Rekenkamer. Foto: Kremlin.ru

Rusland heeft anno 2018 een markteconomie met vrij verkeer van kapitaal en goederen en de bevolking is vrij om in en uit te reizen. Of het huidige regime een democratie nastreeft of niet, doet volgens de experts even niet ter zake. Veel meer vragen zij zich af hoe groot het risico is dat Rusland door het beleid van het huidige regime economisch gezien de klok honderd jaar terugzet.

Veertig grote zakenlieden

In een poging een dialoog op gang te brengen zijn Movtsjan en Volkov in gesprek gegaan met veertig vertegenwoordigers van de Russische zakenwereld waarvan er elf buitenlands zijn en zes in overheidsdienst werken of hebben gewerkt. De meerderheid van de respondenten is eigenaar of leidinggevende van een groot bedrijf en drie van hen maken onderdeel uit van de Russische Forbes lijst. Doel van de gesprekken die – op anonieme basis – tussen mei en augustus 2017 plaatsvonden, is om in kaart te brengen wat er aan de economische situatie verbeterd kan worden binnen de grenzen van het huidige politieke systeem.

Het is maar de vraag in hoeverre de politiek zich door dit rapport zal laten inspireren en de zakenlieden maken zich hierover geen enkele illusies. Onlangs liet het liberale hoofd van de Russische Rekenkamer, Aleksej Koedrin echter een geluid horen dat zo uit dit rapport gegrepen had kunnen zijn. Het buitenlandbeleid moet gericht zijn ‘op vermindering van de spanningen met andere landen en op zijn minst op het behoud of versoepeling van het huidige sanctieregime (…).’

Hieronder zijn een aantal van de meest opvallende resultaten van het onderzoek samengevat.

Trage groei

De Russische economie is tussen 2014 en 2017 sterk gekrompen onder invloed van dalende olieprijzen, devaluatie van de roebel, westerse sancties en een dalende koopkracht onder de bevolking. En nog steeds zijn de economische vooruitzichten niet rooskleurig. De Wereldbank verwacht in de periode 2018-2020 een trage groei van tussen de 1,5% en 1,8%.

screen shot 11 05 18 at 01.47 pm

Aleksej Koedrin schatte de groei van de Russische economie op 24 oktober 2018 nog pessimistischer in. Hij verwacht dat het bbp in 2019 met minder dan 1% zal groeien. Door de trage economische groei en de instabiele roebel is de Russische markt onaantrekkelijk voor ondernemers. Waar zakenmensen zich echter in de eerste plaats zorgen over maken is het ontbreken van een duidelijk economisch programma. ‘Wij begrijpen niet, op basis waarvan onze economie de komende jaren kan groeien. Dat is het grootste probleem voor ons land. De staat moet een organiserende rol hebben. Ik zie die rol helemaal niet.’

'Een duidelijk economisch programma ontbreekt'

Het beleid van importsubstitutie - een contramaatregel om de schade van de Westerse economische sancties te beperken en de eigen productie te stimuleren - heeft volgens de respondenten alleen een positieve invloed op de agrarische sector.

screen shot 11 05 18 at 02.22 pmIn Rusland geproduceerde kaas vervangt de import van buitenlandse kazen (foto rechtenvrij)

In de overige bedrijfstakken levert het volgens hen niets op. De Russische markt heeft te weinig capaciteiten om buitenlandse producten te vervangen door producten van binnenlandse makelij. Door nationale producten voorrang te geven boven geïmporteerde producten, belemmert Rusland een gezonde concurrentie, of zoals één van de respondenten het verwoordde: ‘De Russische markt is te klein om er een concurrerend business klimaat van wereldformaat te creëren.’

Rusland, een risico

De geïnterviewde zakenmensen vinden een normalisering van de verhouding met het Westen noodzakelijk om de Russische markt weer aantrekkelijk te maken in de ogen van het buitenland. Dit betekent onder meer het afschaffen van de economische sancties aan beide kanten. ‘Die puinhoop die ze er in Oekraïne van hebben gemaakt, maakt het er niet makkelijker op om zaken te doen en investeringen aan te trekken… Wij hadden een bruggenhoofd kunnen zijn bij de expansie van de Chinese handel naar Europa bij een juiste positionering van de buitenlandpolitiek. Als de staat beter zou begrijpen hoe de moderne wereld in elkaar zit, dan zouden ze met andere dingen dan met wapens kletteren.’ 

'Normaliseer de verhouding met het Westen'

Daarnaast pleiten de respondenten voor een vereenvoudiging of zelfs afschaffing van het visumregime met een zo groot mogelijk aantal landen. Het versoepelen van de regels voor het verkrijgen van een inreisvisa naar Rusland zou het zakendoen in Rusland voor buitenlanders vergemakkelijken.

De wispelturige Russische buitenlandpolitiek geeft Russische ondernemers het gevoel dat alles van het ene op het andere moment kan veranderen. Bovendien schrikt het buitenlandse investeerders af omdat Rusland nu bekendstaat als een instabiele, risicovolle regio waar de spelregels voortdurend kunnen veranderen.

screen shot 11 05 18 at 02.55 pmBuitenlandse investeringen dalen. Bron: epthinktank.eu

De westerse sancties waarop aan de Russische overheid gelieerde bedrijven staan, hebben ook hun weerslag op Russische ondernemers die helemaal niks met de sancties te maken hebben. ‘De kapitaalstroom is gedaald, en de activiteit van buitenlandse investeerders is aanzienlijk omlaag gegaan.’ Naast een afschaffing van de wederzijdse sancties is een vermindering van de antiwesterse hysterie in de Russische media noodzakelijk om de relatie met het Westen te verbeteren, stellen de ondervraagden. Tegelijkertijd moet Rusland gepromoot worden als een plek waar men best zaken kan doen.

Het negatieve imago dat Rusland heeft onder buitenlandse investeerders wordt echter niet alleen veroorzaakt door Poetins buitenlandbeleid. Buitenlandse investeerders worden ook afgeschrikt door het slecht beschermde eigendomsrecht, de overvloedige inmenging van de Russische overheid in het bedrijfsleven en de corruptie die niet serieus wordt aangepakt. Bovendien zou het slechte imago buitenlandse investeerders niet zo snel afschrikken als de economie voldoende zou groeien, redeneren de zakenlieden.

Russisch kapitaal blijft onbenut

Buitenlandse investeerders laten Rusland vaak links liggen, maar voor de Russische zakenwereld is het ook lastig om Russisch kapitaal aan te trekken. Veel ondernemers hebben moeite om investeringen te krijgen omdat de rentes hoog zijn en investeerders onmogelijke garanties eisen. Er is behoefte aan economisch beleid waardoor het makkelijker wordt om kapitaal vanuit de bevolking aan te trekken. Daarbij zou een betere rechtsbescherming een grote rol spelen. Er zijn momenteel bijvoorbeeld te weinig bedrijven die het aandurven om gezamenlijk (via een joint venture) in een project te investeren. Dat is jammer want er zijn genoeg Russen met geld. ‘Zolang we geen particuliere sector hebben, is er geen plek waar mensen hun geld kunnen investeren. Zij kiezen er dan liever voor om hun geld in eigen zak te houden, dan het te investeren.’

'Betere rechtsbescherming zou helpen kapitaal aan te trekken'

Volgens de respondenten is het Russische ondernemingsrecht onvoldoende ontwikkeld en is er onvoldoende schadedekking voor bedrijven bij verlies. Een overeenkomst sluiten in Engeland of Cyprus met bescherming van de lokale rechtssystemen is aantrekkelijker omdat het simpeler en betrouwbaarder is. Zo ziet Rusland zijn kapitaal het land uitstromen.

Met één been in de gevangenis

En terwijl particuliere investeringen moeilijk te krijgen zijn, brengen staatsinvesteringen vervelende risico’s met zich mee omdat ze hand in hand gaan met bureaucratie en een verregaande aansprakelijkheid die zelfs kan uitdraaien op vervolging door politie en justitie. Een financiële misstap kan makkelijk als een ‘misdaad’ bestempeld worden waardoor bedrijven in de rechtbank tegenover de staat kunnen komen te staan.

magomedovZakentycoon Zijavoedin Magomedov werd in maart 2018 gearresteerd wegens fraude (bron: Youtube)

Het zakenleven is bang om zich in te laten met staatsinvesteringen en dit brengt de economie veel schade toe. Volgens één van de respondenten weerhoudt het talentvolle mensen om verantwoordelijke posities binnen bedrijven te bekleden: ‘Een directeur in Rusland staat met één been in de gevangenis. Dat staat bij voorbaat al vast. Zelfs als hij alles met de beste bedoelingen doet, kunnen ze hem makkelijk beschuldigen en vastzetten. Dat is een groot probleem. Zelfs als je alles juist doet, vinden ze wel een mogelijkheid om ergens over te vallen. Altijd!’

Om de zakenwereld een betere toegang te geven tot binnenlands kapitaal, zou een verlaging van de rentes bij het afsluiten van leningen helpen. Hoewel de respondenten weten dat de regering geen directe invloed heeft op de rentetarieven, zou het verminderen van economische risico’s een lagere rente mogelijk kunnen maken. Een andere oplossing die de zakenlieden aandragen is om de rentetarieven in bepaalde sectoren door middel van staatssubsidie te verlagen. De respondenten denken aan het subsidiëren van rentes voor exporteurs van producten die op zeer kleine schaal worden gemaakt.

Verder pleiten de geïnterviewde zakenmensen voor het simpeler en transparanter maken van de al bestaande vormen van staatsondersteuning in het bedrijfsleven. Controlerende instanties zouden bedrijven niet meer mogen vervolgen als zij staatssubsidie hebben ‘verspild’ als gevolg van marktfactoren of eerlijke concurrentie.

Tenslotte vinden de respondenten dat ook in de Russische regio’s actief beleid moet worden gevoerd om investeerders aan te trekken. Daarbij kunnen de regio’s Tatarstan en Kaloega als voorbeeld dienen omdat zij vooroplopen in het aantrekken van kapitaal.

Staatsbemoeienis

De respondenten klagen dat de staat teveel aanwezig is in de Russische economie. Particuliere bedrijven zijn niet opgewassen tegen de sterkere spelers op de markt die wel banden hebben met de staat. Tegen hen valt niet op te boksen als het gaat om het binnenhalen van een overheidsopdracht. Staatsbedrijven besteden weinig opdrachten uit aan het particuliere bedrijfsleven en proberen nieuwe richtingen zoveel mogelijk binnen hun eigen structuren te ontwikkelen.

Dit is fnuikend voor de marktwerking: of je als onderneming een staatsopdracht krijgt, hangt niet af van de winstgevendheid van je bedrijf, maar van de mate waarin jouw bedrijf de politiek van pas komt. Om een staatsaanbesteding te krijgen kan het nodig zijn om een deel van je bedrijf uit handen te geven ‘en te laten leiden door de noodzakelijke personen’.

congres of russian industrialistsPresident Poetin spreekt de Vereniging van Russische ondernemers en industriëlen toe. Foto: Kremlin.ru

De tenders die worden uitgeschreven door de staat om te bepalen welk bedrijf hun product mag verzorgen, zijn niet transparant, volgens de vertegenwoordigers van de particuliere zakenwereld. Een deel van de uitgeschreven tenders zijn zo opgesteld dat de winnaar al van tevoren vaststaat omdat slechts één bedrijf aan de gestelde eisen kan voldoen.

'Staat is ondoorzichtig en moet zich terugtrekken van de markt'

Privatisering is volgens de respondenten noodzakelijk om de concurrentie te bevorderen en de arbeidsproductiviteit op te schroeven. De staat moet zich terugtrekken uit de niet strategische sectoren zodat kan worden toegewerkt naar een economie waarin de winst gaat naar diegenen die er recht op hebben. Staatsbedrijven zouden moeten worden verplicht om minstens een deel van hun opdrachten uit te besteden aan onafhankelijke particuliere bedrijven.

Geen privébezit

Onder de respondenten overheerst het gevoel dat de bedrijfswereld er is voor de ambtenaren en niet andersom. Ondernemers weten zich niet beschermd door de overheid en dit weerhoudt hen om grote investeringen te doen omdat ze het gevoel hebben dat ze hun eigendom zo weer kwijt kunnen raken. Het begrip ‘privébezit’ bestaat in feite niet in Rusland, zegt één van de respondenten. ‘Er is een grote groep ondernemers die veel actiever zou kunnen investeren, maar zij doet het niet, omdat zij geen wettelijke garanties kunnen krijgen.’

Veel respondenten hebben het gevoel dat je als middelgroot bedrijf risico loopt je zaak kwijt te raken aan een groter bedrijf op het moment dat je groeit. ‘De overheidsdiensten kunnen administratieve controles gebruiken om je zaak af te pakken, om de concurrent te vernietigen. Het is een axioma: als een middelgroot bedrijf een beetje groeit, dan wordt het meteen afgepakt.’

Op juridische bescherming van de te bureaucratische en corruptie rechtbanken rekenen de ondervraagden ook niet. Om de kleinere en minder invloedrijke bedrijven vooruit te helpen zijn maatregelen nodig waardoor de onafhankelijkheid van de rechtbanken gegarandeerd wordt.

'De bedrijfswereld is er voor de ambtenaren in plaats van andersom'

Een bekend probleem is dat ambtenaren zelf geen beslissingen durven te nemen omdat zij ook in de gaten worden gehouden door het justitiële apparaat. Volgens één van de respondenten roepen ambtenaren argwaan over zich af als ze de ondernemerswereld tegemoet komen. ‘(…) Nadat zij (ambtenaren op gemeenteniveau) ons hadden geholpen, werden ze beschuldigd van corruptie. Het was geen officiële beschuldiging, maar hen werd gezegd: ‘we twijfelen aan jullie integriteit.’ Een ambtenaar die de zakenwereld helpt, dat vindt men vreemd.’

Ouderwetse bureaucratie

De regels die de staat het bedrijfsleven oplegt zijn volgens de respondenten niet effectief en zorgen slechts voor extra onkosten. De weinig effectieve bureaucratie is niet gericht op een modern functionerende economie. Een deel van de bestaande wetten is verouderd.

Een groot probleem voor het bedrijfsleven en met name voor de kleinere ondernemer is de constant veranderende wetgeving, nieuwe wetten spreken al bestaande wetten soms tegen. Grote bedrijven kunnen dit via hun juristen en boekhouders in de gaten houden. Kleine bedrijven hebben hiervoor echter te weinig middelen.

 'Bedrijven moeten de constant veranderende wetten in de gaten houden'

De verwarrende en moeilijk uitvoerbare eisen die gesteld worden bij de belastingheffing, grenscontroles, regels voor brandveiligheid en industriële en ecologische veiligheid, leiden ertoe dat bemiddelende overheidsbedrijven tegen betaling hun diensten aanbieden om bedrijven te helpen aan alle eisen te voldoen. Zo helpt het Russische ministerie van Noodsituaties, de Inspecties voor consumptie en techniek en de Russische douane bedrijven tegen betaling bij het optimaliseren van hun belastingaangifte of het aanschaffen van ‘gecontroleerde apparatuur’. Deze ‘gelegaliseerde’ of ‘verborgen’ corruptie zadelt bedrijven op met nodeloos hoge onkosten die zij niet aan de productie kunnen besteden. Dit is fataal voor de concurrentiepositie van Rusland op de wereldmarkt.

Om de ondernemerswereld tegemoet te komen zou het tempo waarmee wetten uit de grond worden gestampt omlaag moeten. Nieuwe wetten moeten bovendien beter worden uitgedacht, beter worden omschreven en voordat ze geïntroduceerd worden uitgebreider in het publieke debat ter sprake komen.

Minst corrupte instantie

De respondenten zien een positieve ontwikkeling bij de belastingdienst als het gaat om het aanpakken van de schaduweconomie en zeggen dat het de ‘minst corrupte en meest rechtvaardige instantie’ is geworden omdat zij op weg is ondernemers gelijk te behandelen. Toch wordt de belastingdienst ook nog altijd als een bedreigende instantie gezien. Ondernemers zeggen dat toezichthoudende organen gemakkelijk aanleidingen kunnen vinden om ondernemers te beschuldigen van belastingontduiking. De kleinste foutjes bij de betaling kunnen tot serieuze straffen leiden of zelfs tot overname van een onderneming door sterkere economische spelers.

'De belastingdienst is nog steeds een bedreiging, want het kleinste foutje kan tot een serieuze straf leiden'

‘De veiligheidsdiensten worden bovenmatig betrokken bij de implementatie van economische wetgeving en hierbij wordt het strafrecht te vaak toegepast of er wordt mee gedreigd. (…). Dit is zelfs zichtbaar aan (hun) stijl. Vanwaar de noodzaak om met oproerpolitie en automatische pistolen bij een bedrijf de belastingpapieren in beslag te nemen’, vraagt één van de respondenten zich af.

De respondenten benadrukken dat de strijd tegen belastingontduiking moet worden voortgezet maar wel op een andere manier. Mazen in de wet moeten worden gedicht. De wetgeving moet worden verbeterd in plaats van de belastingbetaler te straffen voor pogingen om zijn bedrijf zo in te richten dat hij minder belasting betaalt.

Verder vinden de ondernemers dat buitenlandse bedrijven die zich in Rusland vestigen dezelfde belastingvoordelen moeten krijgen als Russische bedrijven.

Personeel gezocht

Een heel ander maar veel gehoord probleem van zakenmensen in Rusland is het vinden van goed personeel. Het niveau van net afgestudeerden valt vaak tegen. Het is met name een gebrek aan zelfstandigheid en bereidheid om risico’s te nemen waar werkgevers in de zakenwereld tegenaan lopen. Volgens de respondenten kan het Russische onderwijs op bepaalde punten beter. Zo is er volgens hen behoefte aan goede, ideologievrije scholen en zou het hoger onderwijs meer aandacht moeten besteden aan analytisch denken. Daarnaast zou het particulier onderwijs meer ruimte moeten krijgen. Ook zou er een omvangrijk door de staat gefinancierd programma moeten komen om middelbare scholieren en studenten in het buitenland te laten studeren.

skoltechStudenten van het Skolkovo instituut voor wetenschap en techniek vlakbij Moskou

Verder is er net als in Nederland een tekort aan mensen in technische beroepen, met name aan ingenieurs en monteurs. De respondenten wijten dit aan de slechte kwaliteit van het middelbare technische beroepsonderwijs en pleiten ervoor om het technische onderwijs te stimuleren. Verder verkiest een deel van de hoogopgeleide specialisten een toekomst in het buitenland omdat de economische en politieke situatie in Rusland hen demotiveert. Eén van de respondenten: ‘De Russische goed bedeelde klasse ziet geen toekomst in Rusland.(…) Ik zie geen toekomst voor mijn kinderen in dit land.’

De zakenlieden willen dat de uitwisseling van ideeën tussen Rusland en het buitenland wordt gestimuleerd en zijn voorstander van het aantrekken van zowel westerse arbeidskrachten als Russisch sprekenden uit de voormalige Sovjet-Unie. Om het buitenlandse arbeidskrachten makkelijker te maken in Rusland te werken moet de migratiewetgeving volgens worden vereenvoudigd.

Nog niet te laat

Het zijn bekende problemen die de vertegenwoordigers van de Russische zakenwereld hebben aangedragen. Noch de maatschappij, noch de regering zal die problemen ontkennen. Het Kremlin en zakenwereld staan volgens Volkov en Movtsjan echter diametraal tegen over elkaar als het gaat om de analyse van die problemen en het vinden van oplossingen. Het beleid van de regering is gericht op verdere centralisering  en trekt daarmee de verantwoordelijkheid alleen maar verder naar zich toe.

Daar tegenover staat de zakenwereld die juist de concurrentie wil bevorderen, voorrang geeft aan economische stimuli, en meer zelfstandigheid wil voor ondernemers. Bovendien geven de respondenten aan dat zij meerdere malen via verslagen of conferenties hebben geprobeerd hun zorgen en aanbevelingen aan de overheid kenbaar te maken maar dat hiermee nooit concreet iets werd gedaan.  

Door haar beleid van importsubstitutie sleept de regering de Russische markt mee in een economisch isolement. Hierdoor worden commerciële, wetenschappelijke en technische ontwikkelingen gedwarsboomd. Daarom pleit de overgrote meerderheid van de ondervraagde zakenlui voor het afschaffen van handelsbarrières, voor integratie op de wereldmarkt en voor een op export gerichte economische politiek.

Bij voortzetting van isolement zullen veel Russische zakenlui er de brui aan geven of hun bedrijf naar het buitenland brengen

Als de regering haar huidige koers van isolement op de lange termijn voortzet en niet kiest voor internationale samenwerking zal een groot aantal zakenlui stoppen met ondernemen of hun zaken voortzetten in het buitenland, vrezen Movtsjan en Volkov en dat zou funest zijn voor de economie. Kiest de Russische regering echter alsnog voor economische samenwerking met het Westen, dan zou dat genoeg zijn om de zakenwereld tevreden te houden, concluderen Movtsjan en Volkov. Verder is de Russische zakenwereld bereid met de regering samen te werken als het gaat om het uitwerken van hervormingen op lokaal niveau.

Ten slotte is de zakenwereld bereid zich aan te passen aan willekeurig welke omstandigheden maar niet aan ‘vaag’ economisch beleid. Met die ‘vaagheid’ doelen de zakenlieden op de onbepaaldheid van de wetgeving en de regels die voortdurend aan verandering onderhevig zijn en op de soms verwarrende signalen vanuit het Kremlin. Volgens Movtsjan en Volkov is het deze ‘onbepaaldheid’ waar de Russische regering een punt achter moet zetten, wil het de steun van het bedrijfsleven niet geheel verliezen.

Samenvatting van het in het Russisch gestelde rapport van het Carnegie Moscow Center door Wabke Waaijer

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.