De economische druk op Rusland als gevolg van met name de Amerikaanse sancties neemt steeds verder toe en het einde lijkt nog niet in zicht. Analisten zien het investerings- en handelsklimaat in Rusland verslechteren. Maar niet iedereen is zo negatief, noteert Jan Dirk Waiboer na een ronde langs Nederlandse banken en bedrijven.
door Jan Dirk Waiboer
Een hele reeks Amerikaanse sancties hangt Rusland boven het hoofd. Terwijl sancties in verband met de Skripal-gifaanval nog maar net zijn ingegaan, kunnen zij over drie maanden alweer worden uitgebreid, indien Rusland geen bevredigende antwoorden geeft op de geuite beschuldigingen.
Verder bespreekt de Senaat een voorstel voor sancties wegens de veronderstelde inmenging van Rusland in de Amerikaanse verkiezingen. Dit wetsontwerp ‘Defending Elections from Threats by Establishing Redlines Act of 2018’ (DETER), werd al in januari ingediend maar is nog in behandeling. Gelijktijdig debatteert de Senaat over alweer een nieuw wetsvoorstel voor verdere sancties (op 1 augustus nog mede ingediend door de net overleden John McCain) met de naam ‘Defending American Security from Kremlin Aggression Act of 2018’ (DASKAA). Dit voorstel zal pas op 4 september besproken worden wanneer de Senaat weer bijeenkomt, maar het zorgt nu al voor beroering en onzekerheid, met name in Rusland, maar ook onder westerse bedrijven en investeerders.
DASKAA beperkt Amerikaanse personen en ondernemingen in investeringen in en technologieleveranties voor de Russische olie- en gasindustrie en in het kopen van nieuwe Russische staatsobligaties. Het wetsvoorstel verbiedt daarnaast bepaalde transacties (nog niet heel duidelijk gespecificeerd, ‘prohibit all transactions in all property and interests in property of one or more of the Russian financial institutions’) met een aantal Russische banken die onder controle van de Russische staat staan, inclusief de grote drie staatsbanken Sberbank, VTB en Gazprombank. Dit kan betekenen dat een of meerdere Russische staatsbanken geen transacties in Amerikaanse dollars meer mogen uitvoeren.
German Gref, directeur van de Sberbank, rapporteert aan Poetin (foto Kremlin.ru)
Verbod op aankoop staatsobligaties
Het signaal dat wordt afgegeven door een mogelijk verbod op het kopen van Russische staatsobligaties lijkt sterk, maar volgens een analyse van het Russische ratingagentschap ACRA is slechts 8% van de Russische staatsobligaties in handen van ingezetenen van de Verenigde Staten. Inwoners van Rusland zelf bezitten 66%. Mocht deze sanctie van kracht worden, dan verwacht men per saldo een terugval van de vraag naar Russische staatsobligaties van 8-12%, met name onder niet-ingezetenen. Als gevolg hiervan zal de rente hooguit 0,5-0,8 procentpunt stijgen. Volgens een Russische bankenexpert die anoniem wil blijven zal het effect op de economie als geheel waarschijnlijk gering zijn, ook omdat de Russische staat niet veel leent op de internationale markt en verhoudingsgewijs weinig schulden heeft. Zolang de olieprijs hoog blijft zal de maatregel voornamelijk de rente wat opdrijven. Pas bij een forse daling van de olieprijs ontstaan er serieuzere problemen.
In een analistenrapport van eerder deze maand schrijft ING dat de meeste investeerders die zij gesproken hebben er overigens van uitgaan dat de staatsobligaties niet aan sancties worden onderworpen. Mogelijk laten zij zich hierbij leiden door de opstelling van het Amerikaanse Ministerie van Financiën, dat zich hiertegen al in februari heeft uitgesproken.
Nora Neuteboom van ABN AMRO wijst erop dat alleen al de dreiging van verdere Amerikaanse sancties investeerders afschrikt. Het Russische Ministerie van Financiën heeft afgelopen week mede hierom een veiling van Russische staatsobligaties afgeblazen. Zij ziet dus wel degelijk een potentieel negatief effect als dit deel van de sancties wordt aangenomen.
Onrust door dalende roebel
De dalende koers van de roebel zorgt voor onrust, die volgens Neuteboom versterkt wordt door de onzekerheid over opkomende markten en nieuwe sancties. Sinds begin dit jaar heeft de roebel al ruim 17% van zijn waarde verloren tegenover de Amerikaanse dollar (13% tegenover de euro) en volgens ING is een verdere daling zeer wel mogelijk.
De daling van de roebel de afgelopen zes maanden
Voor de Russische Centrale Bank (CBR) en het Ministerie van Financiën is het een lastige situatie. Enerzijds heeft het Ministerie van Financiën de taak het nationale reservefonds, bedoeld om de financiële gevolgen van de schommelingen van de olieprijs beter aan te kunnen, bij een olieprijs van boven de $40 weer te vullen door voor roebels buitenlandse valuta te kopen. Anderzijds probeert de Centrale Bank de roebel niet al te veel te laten devalueren. Maar juist het verkopen van roebels zet de koers onder druk. Afgelopen week besloot men de verkoop van roebels voor vreemde valuta ten behoeve van het reservefonds tot eind september te staken. Dit had onmiddellijk een positief effect op de koers van de roebel, maar volgens de Russische zakenkrant Vedomosti gaan analisten in Moskou ervan uit dat de schommeling nog wel even zal aanhouden. Dat komt ook door de onzekerheid over sancties, kapitaalvlucht en het sentiment rondom opkomende markten in het algemeen.
Een lagere roebel is goed nieuws voor de Russische exporteurs van energie en grondstoffen, die hun grootste uitgaven in roebels doen en een belangrijk deel van hun inkomsten in harde valuta ontvangen. Bij een dalende koers krijgen zij steeds meer roebels voor hun waren. Voor de Russische banken is het een stuk lastiger. Sberbank, de grootste Russische bank die voor meer dan de helft in handen van de staat is, heeft bijvoorbeeld circa eenvijfde van de eigen schulden in Amerikaanse dollars. Door de dalende roebel drukken deze steeds zwaarder op de balans. Daar komen de dreigende sancties, die specifiek zijn gericht op Russische staatsbanken, nog bovenop.
Beperking internationaal geldverkeer
Rusland maakt zich met name hierover ernstige zorgen. Daarom noemde premier Medvedev de Amerikaanse voornemens een 'economische oorlogsverklaring'. Het effect is al zichtbaar in een daling van de aandelen- en obligatiekoersen van onder andere Sberbank en VEB. Volgens de anonieme Russische bankenexpert zouden de gevolgen van maatregelen die de dollartransacties van staatsbanken beperken en hun de toegang versperren tot internationale betalingssystemen voor bijvoorbeeld creditcards zeer fors zijn.
Binnenlands is er volgens hem nog wel een mouw aan te passen door gebruik te maken van het door de Russen in 2017 gelanceerde MIR-betalingssysteem, opgezet als reactie op sancties uit 2014 toen een aantal banken geen toegang meer had tot transactieafwikkeling via de internationale creditcard betalingssystemen. Hiervan zouden particuliere Russische en buitenlandse banken overigens kunnen profiteren, omdat de verwachting is dat vermogende klanten hun tegoeden weghalen bij de staatsbanken om hun creditcards te kunnen blijven gebruiken.
Met de meeste experts verwacht analist Neuteboom van ABN AMRO de DASKAA sanctievoorstellen afgezwakt of aangepast zullen worden. Ongewijzigde invoering van zowel dit pakket als DETER zou uiterst negatieve effecten hebben op de Russische economie. In de meest extreme vorm zou het zelfs tot een Iran-achtige isolering van Rusland van het internationale geldverkeer kunnen leiden, met ernstige gevolgen voor de Russische economie. Het is dus niet gek dat Moskou zich zorgen maakt.
Lagere groeiprognoses
Rusland heeft inmiddels niet meer het groeiprofiel van een echte opkomende markt en zal dat de komende jaren ook niet meer terugkrijgen. In 2017 groeide de economie eindelijk weer eens licht en ook voor 2018 en 2019 is groei te verwachten, zij het minder dan aanvankelijk gedacht. Het Russische Ministerie van Economische Ontwikkeling heeft deze zomer de prognose voor heel 2018 verlaagd van 2,1% naar 1,9% en voor 2019 nog forser bijgesteld van 2,2% naar 1,4%.
De verklaring voor die vertraging ligt in alle extra belastingen, die nodig zijn om president Poetins 'Meidecreten', zijn nieuwe economische programma, te realiseren. Overigens is de Wereldbank voor 2018 nog iets voorzichtiger met een prognose van 1,5% en sluit ABN AMRO een verlaging tot 1,5% of zelfs 1% niet uit. Al deze schattingen liggen ver onder het niveau van de wereldwijde economische groei (3,1%) of zelfs onder het gemiddelde van de ontwikkelde landen (2,2%).
Wat betekenen deze macro-economische getallen in de praktijk voor het internationale bedrijfsleven dat actief is in Rusland? Het lijkt erop dat de opleving van 2017 alweer aan vaart verliest. Volgens een rapport uit juni van dit jaar van advies- en accountantsfirma Ernst&Young over buitenlandse directe investeringen (foreign direct investments, FDI) deed Rusland het in 2017 helemaal niet zo slecht, met 16% meer projecten dan het jaar ervoor.
Opvallend is dat met name het aantal projecten met Aziatische investeerders meer dan verdubbeld is. Het beslaat intussen ruim 30% van het totaal. China initieerde in 2017 de meeste projecten, meer dan Duitsland dat de ranglijst de afgelopen jaren aanvoerde. Het aantal Amerikaanse projecten halveerde ten opzichte van 2016. Verder valt op dat volgens een eerder dit jaar gehouden enquête van Ernst&Young 13% van de internationale bedrijven Rusland nog steeds ziet als een top 3 vestigingsplaats. Daarmee staat het op hetzelfde niveau als India en iets voor Zuid-Amerika, maar het is veel lager dan de aantrekkingskracht van Noord-Amerika (34%), CEE (41%), China (42%) en West-Europa (53%).
De toenemende onzekerheid draagt bepaald niet bij tot een goed investeringsklimaat. Dan gaat het niet alleen om de macro-economische onzekerheid ten gevolge van Amerikaanse sancties, maar ook over de mogelijke tegenreacties van Rusland. ABN AMRO constateert dat sinds 2014 de belangstelling om zaken te doen in Rusland bij het Nederlands bedrijfsleven fors is gedaald en verbetering is nog niet in zicht.
Het effect van voetbal
Maar er zijn ook positievere geluiden te horen. Leo Roggeveen, directeur Rusland van Vanderlande Industries, een van wereldmarktleiders op het gebied van transportbandsystemen voor vliegvelden en distributiecentra, signaleert een gunstige ontwikkeling sinds 2017. Dankzij de economische groei, een redelijk stabiele roebel en lage inflatie is de vraag naar transportsystemen voor distributiecentra en sorteercentra voor pakketjes in Rusland sterk toegenomen. Ook zorgde het WK voetbal voor een extra impuls voor investeringen in vliegvelden. De vier grootste vliegvelden van Rusland (waarvan drie in Moskou) maken inmiddels gebruik van Vanderlande systemen voor bagageafhandeling. In die sector zitten nog steeds veel projecten in de pijplijn omdat het aantal passagiers maar blijft stijgen en de reputatie van Rusland in de ogen van de buitenlandse bezoekers is verbeterd door hun positieve ervaringen tijdens het WK voetbal.
Buitenlandse voetbalfans in Moskou
Maar ook voor Vanderlande maakt de daling van de roebel het zakendoen wat lastiger, omdat nieuwe projecten voor lokale klanten in roebels zo’n 5% duurder zullen worden. Roggeveen sluit niet uit dat de onzekerheid als gevolg van de nieuwe sanctievoorstellen een remmend effect zal hebben op de economie en de kansen voor Nederlandse bedrijven in Rusland, maar hij voelt dat op dit moment nog niet.
Overige bronnen: Vedomosti, Bloomberg, Nasdaq