Rusland heeft volgens Poetin een weergaloos kernwapenarsenaal ontwikkeld. Het is de straf voor de NAVO die decennia niet wilde luisteren, zei de president in zijn jaarlijkse toespraak tot het parlement. Is dit een opmaat tot een nieuwe Koude Oorlog of een rookgordijn?
Sarmat-raket. Foto ministerie van Defensie der Russische Federatie
door Hubert Smeets
Jarenlang ontkende het Kremlin dat het uit was op een nieuwe Koude Oorlog. Het was het Westen dat daar op aankoerste met zijn steun voor de omwenteling in Oekraïne en sancties tegen Rusland, toen dat laatste land intervenieerde bij de buren. Maar vlak voor de presidentsverkiezingen van 18 maart wil president Vladimir Poetin de schijn niet meer ophouden dat zijn land slechts reageert. Hij wil het initiatief in de mondiale bewapening naar zich toetrekken. Wie niet horen wil, moet voelen, aldus Poetin in zijn jaarlijkse boodschap voor beide kamers van het Russische parlement. (Zie hier de belangrijkste vertaalde citaten uit de twee uur durende rede).
‘Niemand luisterde naar ons. Nu zult u wel luisteren,’ zei de president. Waarna hij een 3D-animatie toonde van de hypermoderne kernwapens, waarmee Rusland de strijd wil aangaan met de NAVO zonder dat er bijvoobeeld iets tegen de ongenaakbare 200 ton zware Sarmat-raket kan worden ondernomen. Ook andere nieuwe raketsystemen dragen er aan bij dat Rusland een ‘immense kernmacht’ is en blijft. Poetin zelf had deelgenomen aan de ontwikkeling van dit nieuwe arsenaal, legde zijn woordvoerder Dmitri Peskov naderhand uit.
Wag the dog?
De aankondiging dat Rusland klaar is voor een nucleaire wapenwedloop was geen terzijde in de ‘troonrede’ die normaal in december plaatsvindt, maar dit jaar bijna drie maanden was uitgesteld tot vlak voor de verkiezingen. Poetin besteedde bijna 40 procent van zijn krap twee uur durende toespraak voor de Doema en de Federatieraad aan de militaire staat en de buitenlandse politiek van Rusland, tegen slechts een kleine 10 procent aan gezondheids- en gezinsbeleid.
Rusland verkeert in verkiezingstijd. Ook al doet kandidaat Poetin zelf niet mee aan de campagne, de behoefte om bij te dragen aan de electorale koorts heeft ongetwijfeld een rol gespeeld bij de toonzetting van de presidentiële rede. Gelet op het feit dat Poetin een aantal verkiezingsbeloften uit 2012 niet heeft waargemaakt – zoals stijgende investeringen, arbeidsproductiviteit en lonen en juist dalende rentes op leningen – en het economisch herstel met 1,5 procent groei onvoldoende is om het ambitieuze sociaal-economische zesjarenplan tot 2024 te kunnen uitvoeren, kan dat enthousiasme voor militaire investeringen bedoeld zijn als compensatie. Met andere woorden: een Russische variant op het Amerikaanse begrip ‘wag the dog’.
Engelstalige media, zoals Leonid Bershidsky in The Moscow Times, benadrukten daarom de paradox tussen de spierballentaal die Poetin tegenover de buitenwereld aanwendt en de sociaal-economische stagnatie die hij in eigen land niet kan doorbreken.
Op Russische sociale media werd, naast jubel over het herwonnen zelfvertrouwen en de weerklank van de ‘troonrede’ in de westerse pers, ook de draak met de presidentiële pretenties gestoken. ‘Poetin vraagt te luisteren naar Rusland, hoewel de nieuwe raket toch sneller gaat dan het geluid’.
Boodschap aan het parlement anno 2018. Foto Kremlin
Hollandse ziekte
Maar die ogenschijnlijke tegenstelling tussen de kostbare nucleaire plannen en Poetins zuinige binnenlandse politiek is niet per se een reden om de aangekondigde wapenwedloop met een korrel zout te nemen.
Hoewel de geschiedenis zich nooit van a tot z herhaalt, dringt zich toch een analogie op met de jaren rond en na 1979.
Medio jaren zeventig begon de Sovjet-Unie te lijden aan de Hollandse Ziekte, het fenomeen dat een grondstoffenrijk land zijn ondergrondse rijkdommen inzet om bovengronds de economie niet ingrijpend te hoeven hervormen. Anders dan Nederland is Rusland nooit echt genezen van dit potverteren. Nog altijd drijft het overheidsbudget voor de helft op de belastinginkomsten uit ‘oliedollars’.
Deze als 'stagnatie' de geschiedenis ingegane periode weerhield de toenmalige partijleider Leonid Brezjnev er niet van om een nieuwe middellange afstandsraket te ontwikkelen, de SS-20, en die ook te plaatsen in een aantal satellietstaten van het Warschaupact, de tegenhanger van de NAVO tijdens de Koude Oorlog. Het was de Duitse sociaaldemocratische bondskanselier Helmut Schmidt, die in 1979 de kat de bel aanbond en de NAVO-partners – ook het aanvankelijk terughoudende Amerika – overtuigde om in Duitsland en andere West-Europese landen kruisraketten te plaatsen zolang de Sovjet-Unie niet bereid was tot een ontwapeningsakkoord over de middellange afstandswapens.
Gorbatsjov en Reagan tijdens overleg over het INF-verdrag. Foto Wikimedia
Dit zogeheten NAVO-dubbelbesluit ontketende in veel lidstaten een nieuwe ban-de-bom-golf (‘Help de kernwapens de wereld uit, te beginnen uit Nederland’), maar kon de belangrijkste voorstanders van plaatsing, de nieuwe Amerikaanse president Ronald Reagan voorop, niet vermurwen. Pas na de entrée van Sovjetleider Michail Gorbatsjov in 1995, die na verloop van tijd onderkende dat de Russische economie deze oorlogsinspanning niet kon dragen, bereikten beide supermachten in 1987 een wederzijds ontwapeningsakkoord, het Intermediate-range Nuclear Forces-verdrag (INF).
Herhaling van zetten?
Of een herhaling van die geschiedenis nu voor de hand ligt, is de vraag.
Met een olieprijs van ruim 60 dollar per vat heeft Vladimir Poetin nu minder problemen dan Michail Gorbatsjov, die in 1986 moest woekeren met een prijs die tot een dieptepunt van 10 dollar daalde, of Boris Jeltsin, die in 1998 hetzelfde probleem het hoofd moest bieden. Toen ging de Russische staatskas failliet.
Dat is in 2018 niet aan de orde. De opmerkingen die de president in zijn rede maakte over zijn zesjarenplan voor stadsontwikkeling, gezondheidszorg, woningbouw en infrastructuur wijzen er volgens Aleksandr Baunov, hoofdredacteur van de Moskouse denktank Carnegie Centrum, op dat hij heeft gekozen voor een hervormingskoers, zoals geadviseerd door zijn voormalige minister Aleksej Koedrin van Financiën. Als dat klopt dan zou dat een unieke wending zijn. De afgelopen achttien jaar is het Kremlin op veel kritieke momenten teruggedeinsd voor hervormingen, mede omdat de loyale oligarchische zakenwereld daar geen belang bij had. Maar toch: met die belofte aan de zwijgende meerderheid wil Poetin zijn vierde termijn in de wacht slepen.
En dat is niet alles. Ook de publieke opinie in Rusland is nu anders dan twintig, dertig jaar geleden. De analytische nieuwssite Republic herplaatste een essay waarin journalist Joeri Saprykin drie jaar geleden al vaststelde dat de angst voor een kernoorlog in Rusland heeft plaats gemaakt voor het vertrouwen dat Rusland die kan winnen.
Bovendien is er ook een belangrijk verschil in de perceptie van het Westen. Een kwart eeuw geleden was het liberaal democratische model voor de hoger opgeleide Russische middenklasse een interessant en ook wenkend perspectief. Nu is dat anders. Aleksandr Baunov vatte de gemoedstoestand van deze nieuwe burgerij zo samen: soevereiniteit ten opzichte van de soortgenoten in het Westen. Ze wil 'leven zoals zij, maar wel zonder hen'.