In het theater valt de beslissing hoe vrij Rusland mag zijn

Van alle kunstvormen is de toneelkunst in Rusland nog steeds de meest vrije. Het toneel moet zowel 'hoeder van nationale waarden' als internationale vitrine van verlichting zijn. Vooralsnog laat de overheid kritiek over aan 'actieve burgers' van maatschappelijke organisaties. Maar als de tijd rijp is, zal het theater de lakmoesproef zijn voor de omgang van de overheid met de culturele vrijheid, zegt cultuurcriticus Andrej Archangelski.

lia achedzjakova met nikeSteractrice Lia Achedzjakova (83) neemt een toneelprijs in ontvangst in Moskou

door Andrej Archangelski

De hele zomer door waren er schandalen in het theater. Eind juli diende de maatschappelijke organisatie 'Officieren van Rusland' een klacht in bij het Openbaar Ministerie over een voorstelling in het Moskouse theater De Tijdgenoot (Sovremennik). De officieren beweerden dat verontwaardigde oorlogsveteranen hun beklag hadden gedaan na de voorstelling 'Het eerste brood' van dramaturg Rinat Tasjimov uit de Oeral, die de jonge Poolse regisseur Veniamin Koc op de planken had gezet.  Volgens de krant Novaja Gazeta was vooral de pacifistische monoloog van de hoofdpersoon, gespeeld door actrice Lia Achedzjakova (83), de steen des aanstoots. Het stuk is volgens enkele media inmiddels van de planken gehaald.  

Vervolgens maakte de jonge regisseur Aleksandr Plotnikov begin augustus in het Moskouse Theater van het Sovjet-leger een voorstelling naar 'Misdaad en straf' van Dostojevski, getiteld 'Raskolnikov/ Galjajiev' (de laatsts is de naam van de schutter die in de stad Kazan op 11 mei 2021 in gymnasium nr. 175 van de stad Kazan 9 slachtoffers maakte). Na massale kritiek in staatsmedia, die zich beriepen op 'verontwaardigde toeschouwers', nam het theater ook dit stuk van het repertoire.

Begin dit jaar werd de artistiek leider van een ander Moskous theater vervangen, het Gogol Centrum, dat nu wordt geleid door Aleksej Agranovitsj. De vorige leider, Kirill Serebrennikov, werd in juni 2020 tot drie jaar voorwaardelijk en een boete van 800.000 roebel veroordeeld na beschuldigingen van diefstal van staatssubsidie bestemd voor de voorbereiding van toneelstukken. Hij mag zijn woonplaats niet verlaten.

In juli 2021 schreef de conservatieve publicist Svjatoslav Rybas in een artikel in de Literatoernaja Gazeta dat veel toneelstukken in Russische theaters 'niet stroken met het nationale idee'. Zo bekritiseerde de auteur van het artikel de voorstelling 'Oorlog en vrede' in het Mariinski Theater, 'Anna Karenina' in het Bolsjoj Theater en de voorstelling 'De fantastische Georgiër' in het Moskouse Gorkitheater. Tot slot kondigde de maatschappelijke raad van het ministerie van Cultuur van de Russische Federatie aan dat zij een discussie organiseert over de vraag 'of toneelstukken wel in overeenstemming zijn met de strategie van nationale ontwikkeling en nationale veiligheid'.     

Geheel onverwachts verklaarde Olga Ljoebimova, minister van Cultuur, vervolgens dat 'censuur in Rusland volgens de grondwet verboden is'. 

serebrennikovRegisseur Kirill Serebrennikov is de leiding van zijn Gogol Centrum ontnomen. Vanwege een voorwaardelijke gevangenisstraf mag hij het land niet verlaten.

Actieve burgers

Dat doet allemaal denken aan de zoveelste campagne tegen het toneel, maar, zoals we zien, worden de nieuwe opvoeringen vooral bekritiseerd door 'maatschappelijke organisaties', die formeel onafhankelijk zijn van de staat. 'Actieve burgers' is een woord uit het sovjet-woordenboek en betekende vroeger 'vrijwillige hulpjes van de staat'. 

Een minister van Cultuur die zich verzet tegen een maatschappelijke raad van haar eigen ministerie: hoe moeten we dit interne conflict duiden? Is het verdediging van de theaters of de zoveelste oorlog van de 'torens van het Kremlin'? [zo noemt men in Rusland de machtsstrijd binnen de verschillende facties van de machthebbers - red.]

Alles wat zich nu in de Russische theaters afspeelt moet je zien in de contekst van de algehele aanval van de staat op de burgerlijke vrijheden. In 2021 is die druk feitelijk gericht op de middenklasse en de mensen in de vrije beroepen. Natuurlijk houdt de staat zich ook bezig met de humaniora en de nieuwe initiatieven zijn zorgwekkend. Zo stelde de minister van Onderwijs Sergej Kravtsov onlangs voor een 'wit internet' voor scholieren te creëren, om te voorkomen dat zij 'schadelijke content' te lezen krijgen.

De staat houdt onderwijs en wetenschappen nauwlettend in de gaten, vooral de historici, en natuurlijk de media. Maar met de cultuur gedraagt ze zich anders.  

teatr sovremennik poster pervy chlebIllustratie van voorstelling Het eerste brood in Theater Sovremennik in Moskou. In het midden bekritiseerde hoofdrolspeelster Lia Achedzjakova (afbeelding Theater Sovremennik)

Cultuurstrijd nog niet beslist

De moderne Russische staat heeft geen ideologie, maar alleen belangen, schrijft politicoloog Vladimir Gelman in zijn nieuwe boek. In die contekst interesseert de cultuur de staat nog niet bovenmatig - hoewel cultuur vaak een indicator van politieke veranderingen en strategische beslissingen van het Kremlin is. Zo was het in 2015, toen er een storm van kritiek losbarstte over Timofej Koeljabina, de regisseur van de Wagner-opera Tannhauser in Novosibirsk. Destijds was de kerk de belangrijkste criticaster

De kritiek viel toen samen met een nieuwe ronde van vrijheidsbeperkingen in de maatschappij. De golf aan theaterschandalen in 2021 valt eveneens samen met nieuwe druk op de maatschappij, maar de staat heeft nog niet besloten de kunst openlijk onder curatele te stellen.

Weerspiegelen die nieuwe schandalen wellicht een discussie binnen het Kremlin tussen 'haviken' en 'duiven', conservatieven en pragmatici? De conservatieven willen dat cultuur gewoon onderdeel uitmaakt van het propaganda-apparaat van de staat (zo moet zij bijvoorbeeld historische heldendaden bezingen). Daar tegenover staan de realisten, die pleiten voor een politiek van 'getolereerde vrijheid', een 'cultureel getto'. Dat schema is al in de vorige politieke ronde gebruikt. 

Na de protesten van 2012 [ tegen stembusfraude - red.] werden er in Moskou zulke 'vrijheids-getto's' gecreëerd opdat ontevreden Moskovieten naar het theater stroomden in plaats van naar de demonstraties. Dat schema werkte ook in de late USSR: in de jaren 70 en 80 speelden de bureaucraten ook een 'ragfijn spel met het publiek'. In Moskou bestonden 'relatief-vrije theaters' als het Taganka, Lenkom of Sovremennik. Vandaag de dag vindt het Kremlin zulk 'ragfijn spel' met de intellectuelen kennelijk niet nodig: het is duur en niet effectief. Men gelooft kennelijk ook niet al te zeer in de pogingen om moderniteit en conservatisme met elkaar te verbinden, zoals in het nieuwe 'jeugdtoneel over de jonge Stalin' in het Moskouse Kunst Theater.  

Daar komt nog bij dat cultuur financiële uitgaven vergt (de staat subsidiëert nog steeds bijna alle grote theaters en musea, die meestal verlieslijdend zijn). De pandemie heeft de theaters zwaar getroffen. In deze situatie weet de staat niet gaat wat ze met de cultuur aanmoet. Het Kremlin heeft heel wat grotere problemen: de prijsstijgingen voor elementaire levensmiddelen en de parlementsverkiezingen van september 2021. Het Kremlin zegt dus voorlopig tegen de ambtenaren: doe maar wat je goeddunkt met de cultuur. De staat houdt zich liever afzijdig van het gevecht en kijkt hoe het afloopt.

theater van het russische leger moskouTheater van het Russische Leger in Moskou

Daarom vallen de beslissingen over de culturele vrijheid op dit moment op het niveau van tactiek en van de bureaucratie. De geschiedenis met de theaters toont het getouwtrek tussen conservatieven en pragmatici. Zo is het theater plotsklaps een lakmoesproef geworden, een slagveld, waar niet alleen besloten zal gaan worden over de mate van vrijheid in de cultuur, maar ook over de vrijheid in de samenleving en de betrekkingen tussen het individu en de staat in het moderne Rusland.

Strijd tegen de moderne tijd

Waarom is juist het theater het brandpunt van die strijd? Literatuur heeft in Rusland vandaag niet meer de grote invloed die zij had in de sovjet-jaren. En de film wordt gecontroleerd door producers, die op hun beurt geld krijgen uit het staatsbudget. Toneel is nu de meest vrije en onafhankelijke kunstvorm.

Bovendien is het Russische theater internationaler dan de andere kunstvormen. Het speelt een rol in het wereldtoneel en oriënteert zich op het Europese theater. Maar wat op het Europese toneel gewoon de norm is - experimenten en de politisering van het toneel - wordt in Rusland een probleem.

Cultuur wordt in het Kremlin niet gezien als de schepping van iets nieuws, maar als een herhaling van al wat oud en traditioneel is: dat geldt vooral voor de opvoering van de klassieke werken van Tsjechov, Tolstoj, Dostojevski. 

Een tweede functie van kunst in Rusland is een 'vitrine voor het Westen' te zijn, een symbool voor de culturele verworvenheden van het land. Veel films en toneelstukken uit Rusland winnen prijzen op internationale festivals (onlangs kreeg de nieuwe film van Gleb Panfilov, gebaseerd op de kampnovelle 'Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj' van Solzjenitsyn een prijs op het festival van Locarno. En in Cannes werd de film 'De Petrovs hebben griep' van Kirill Serebrennikov vertoond.

Onlangs ontstond in het centrum van Moskou de nieuwe moderne culturele instelling GES-2, geflankeerd door het provocerende beeldhouwwerk Grote Klei nr. 4 van de Zwitser Urs Fischer. En over twee jaar gaat op het territorium van de autofabriek ZIL een filiaal van de Hermitage open.

Hoe vallen die twee functies - conservatisme en moderniteit - te rijmen? Dat is een absurde opgave, die heden ten dage door de ambtenaren moet worden opgelost. Moskou wil dat de wereld haar ziet als een 'conservatieve modernist', 'een 'hoeder van traditionele waarden'. Maar dat kan niet zonder een zekere mate van artistieke vrijheid - dat snapt het Kremlin heel goed.

Maar tegelijkertijd worden alle kunstenaars vandaag als 'onbetrouwbare klanten' beschouwd. Tijdens de recente protesten in Belarus werd de oppositie gesteund door talloze theaters en dat heeft het Kremlin ook kunnen constateren. Wat zullen de nieuwe grenzen van de vrijheid zijn? Die fundamentele kwestie wordt vooralsnog in de achterkamertjes beslist en dat valt het beste af te lezen aan de theaters. En zoals zo vaak in Rusland hangt de beslissing af van een toevalligheid, een precedent - dat vervolgens voor de hele maatschappij voor lange tijd in beton gegoten kan worden.

Hoe 'modern' mag Rusland zijn? Hoever mag de integratie met de wereld gaan? In het Kremlin is het definitieve besluit kennelijk nog niet gevallen. Maar hoe dat uitpakt zullen we aan het voorbeeld van de toneelkunst kunnen aflezen. 

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.