Een achtdelige tv-serie over de Tataarse roman Zulajka opent haar ogen over de Stalinterreur leidde tot woede onder communisten, nationalisten en stalinisten. Zij zien het als bezoedeling van Ruslands verleden. Slavist Arthur Langeveld, die de roman naar het Nederlands vertaalde, concludeert dat grote delen van de bevolking dankzij Poetins variant van de vaderlandse geschiedenis Stalin nog steeds bewonderen.
Scène uit de tv-serie Zulajka opent haar ogen
door Arthur Langeveld
In 2015 verscheen in Moskou een debuutroman die onmiddellijk de aandacht trok. Zulajka opent haar ogen (Зулейха открывает глаза) van Guzel Jachina is een historische roman over een ook in het huidige Rusland nog steeds brisant onderwerp: de ‘dekoelakisatie’ van de jaren 1929-1931. Het is het verhaal van een analfabete, dertigjarige vrouw uit een Tataars dorp, wier man wordt doodgeschoten omdat hij voor een koelak doorgaat. Zij wordt samen met honderden anderen in een goederentrein op transport gesteld naar Krasnojarsk, waar ze op een paar wrakke boten naar de tajga worden vervoerd. Het kleine groepje dat de trein- en bootreis heeft overleefd wordt aan de rivier de Angara uitgeladen en moet de eerste winter onder barre omstandigheden doorbrengen.
De gewelddadige collectivisatie van de landbouw en de deportatie van de koelakken is een onderwerp waarover ook in het huidige Rusland niet graag wordt gesproken, daarom raakte dit boek bij velen een snaar. Veel lezers herkenden er de verhalen van hun ouders of grootouders in.
Ook internationaal deed het boek het goed. Het gebeurt niet elke dag dat er in Rusland een serieuze en tegelijkertijd leesbare, goedgeschreven en ook voor buitenlanders begrijpelijke roman verschijnt. Het boek is inmiddels in meer dan dertig talen vertaald, waaronder ook in het Nederlands [door Arthur Langeveld - red.], en heeft over het algemeen zeer positieve recensies gehad.
Achtdelige serie op prime time
Het succes in Rusland was zo groot dat een verfilming niet kon uitblijven, en niet zomaar een verfilming, maar een serie in acht afleveringen, op TV 1, uit te zenden op prime time. Er werd een sterrencast aangetrokken, met in de hoofdrol de Tataarse Tsjoelpan Chamatova, een van Ruslands bekendste actrices van het moment. Ook de andere rollen werden gespeeld door de nodige grote namen. Succes verzekerd, zou je denken, maar dat viel toch wat tegen. Of het nu kwam doordat de regisseur jong en betrekkelijk onervaren was, of omdat de gezichten op het scherm misschien wat al te bekend waren uit andere producties, maar de reacties op de serie waren zacht gezegd gemengd, veel gemengder dan de overwegend positieve reacties op het boek.
Tataarse schrijfster Guzel Jachina (foto rechtenvrij)
De negatieve reacties waren er in vele soorten. De meest gematigde kwamen van critici die de serie zwak vonden in vergelijking met het boek: te vaak te kort door de bocht, te melodramatisch, scènes die te los van elkaar staan, slecht gemotiveerde psychologie, acteurs die wel heel erg op hun routine spelen met al hun standaardblikken en -gebaren, onnodige sentimentaliteit, compleet met veelvuldig aanzwellende vioolmuziek. Kritiek die je kunt verwachten wanneer van een serieuze literaire roman over een omstreden onderwerp een serie voor het grote publiek wordt gemaakt. Want inderdaad, ook mijn eerste indruk na het bekijken van enkele afleveringen was: het boek is beter. Maar zoals dat gaat, na nog wat meer afleveringen wen je aan al die beperkingen en tekortkomingen en blijft er een vakkundig gemaakte serie over, over gebeurtenissen uit het verleden die ook veel Russische kijkers de ogen doen opengaan.
Moslim-protesten
Maar er waren ook heel andere negatieve reacties. De meest curieuze kwam van de Geestelijke Raad van Moslims die protesteerde tegen het feit dat in aflevering 2 in een scène in de gevangenis van Kazan bij het afroepen van een reeks gearresteerde koelakken de namen van een aantal in Tatarstan welbekende moefti’s worden gebruikt. Kennelijk een grapje van de scenarioschrijver, want Guzel Jachina zei van niets te weten en in het boek komt zoiets niet voor. Tevens tekende de Raad protest aan tegen een seksscène in een moskee, die op het scherm veel realistischer overkomt dan in het boek, waar hij wordt gezien door de ogen van Zulajka die als eenvoudige moslimvrouw niet weet wat haar overkomt. En in de derde plaats klonken er vanuit de Tataarse gemeenschap protesten omdat er in de film in het geheel geen Tataars wordt gesproken en omdat de eerste aflevering, die zich in Zulajka’s geboortedorp afspeelt, een verkeerd beeld van het Tataarse leven zou geven. En dan zijn er natuurlijk de geijkte opmerkingen over de vraag of Zulajka nu wel of niet een hoofddoek draagt.
Ook deze kritiek was voorspelbaar, het zou ook hier te lande merkwaardig worden gevonden wanneer in een Nederlandse serie een groep gevangenen zou luisteren naar de namen Rutte, Hoekstra, de Jonge, Grapperhaus, Nieuwenhuizen etc. En ook een provocerende seksscène in een moskee vraagt om een reactie, al diende hij juist om de minachting en haat die de bolsjewieken destijds voor alle vormen van religie koesterden voelbaar te maken.
Tataarse actrice Tsjoelpan Hamatova speelt Zulajka in de tv-serie (foto rechtenvrij)
Stalin-verheerlijkers
Maar het kan veel erger. In het westen vormen Holocaustontkenners een betrekkelijk kleine groep extremisten. In Rusland hebben Stalinisme-ontkenners of liever Stalin-verheerlijkers tegenwoordig het hoogste woord. Stalin is weer helemaal terug. Dat bleek ook nu weer. Misschien dat dat mede werd veroorzaakt door het tijdstip van uitzenden van de serie, zoals Guzel Jachina in een interview suggereerde. De afgelopen weken was ook Rusland in lockdown, en bleef er niet veel ander vermaak over dan tv-kijken en dus werd Zulajka opent haar ogen door een ongekend breed publiek bekeken. Een publiek dat bovendien door die lockdown en de heftige corona-uitbraak waarschijnlijker gespannener en gevoeliger was dan gewoonlijk. Hoe het ook zij, al meteen na de eerste aflevering liepen de hartstochten en de meningsverschillen hoog op. En hierbij bleek dat de Sovjet-Unie nog lang niet dood is. De makers van de serie hadden eigenlijk verwacht dat er kritiek zou zijn omdat ze de werkelijkheid minder gruwelijk hadden voorgesteld dan ze was, dat ze de ruwe randjes er wat hadden afgeslepen. Maar het omgekeerde was het geval.
Fluim in het gezicht
De communisten eisten geheel in stijl dat de serie onmiddellijk werd stopgezet en de schuldigen gestraft. ‘Een fluim in het gezicht van ons hele Russische volk’, noemde Maksim Soerajkin, voorzitter van het Centrale Comité van de partij de serie. Hij brandmerkte de makers als ‘anti-Sovjet’ en meende dat de staat moest ingrijpen, alsof de Sovjet-Unie al niet al bijna dertig jaar ter ziele is. In de krant Argoementy i Fakty maakte een medewerker zich bezorgd over de kijkers: ‘de mensen komen als ze dit zien wellicht op het idee dat als de maatschappij destijds zo wetteloos was en de staat uitsluitend handelde uit een gevoel van haat jegens het volk, ook de beperkingen die ons nu zijn opgelegd waarschijnlijk geen poging zijn om ons tegen ziekte te beschermingen, maar een uiting van totalitaire willekeur.’
Op Twitter en op de forums van allerlei filmsites barstte een ware hetze los. ‘Een film waarin NKVD’ers [de NKVD was de voorloper van de KGB - red.] worden voorgesteld als schurken, kan aan de vooravond van de heilige Dag van de Overwinning [9 mei - red.] alleen maar als vijandelijke propaganda worden beschouwd.’
‘Bezoedeling van onze geschiedenis.’ ‘Een valse voorstelling van het Tataarse leven in het bijzonder en van de historische waarheid in het algemeen.’
Het is maar een kleine greep uit de stroom modder die over Zulajka werd uitgestort.
De dekoelakisatie en de massamoord op de boeren werden algemeen gerechtvaardigd, gebagatelliseerd of botweg ontkend. In ieder geval was er geen sprake van genocide of massamoord. Ook de boeren die naar Siberië waren ‘verhuisd’, werden keurig behandeld en de miljoenen slachtoffers zijn verzinsels van ‘zieke liberale geesten’.
Het bontst maakte de bekende blogger Dmitri ‘Goblin’ Poetskov het wel. Voor zowel het boek als de serie had hij in een vijftig minuten durende tirade geen goed woord over. Het scheldwoord govno (stront, rotzooi) lag hem in de mond bestorven. Allemaal leugens van zieke geesten. ‘Hoe kom je erop dat een staat zomaar opeens zijn eigen beste mensen gaat vermoorden en deporteren? Dat bestaat toch niet.’
Wortel geschoten
Gelukkig waren er ook talrijke positieve reacties, net als destijds bij het verschijnen van het boek. Van gewone mensen die zich de verhalen van hun ouders of grootouders herinnerden, of die wat meer historisch bewustzijn hadden. Omdat ze niet die agressieve en gelijkhebberige toon hadden vielen ze minder op.
Of er bij de hetze tegen ‘Zulajka’ sprake is van een regie van bovenaf, van de fameuze Russische trollenfabriek, kan ik niet beoordelen. In ieder geval lijkt de variant van de vaderlandse geschiedenis die sinds Poetin aan de macht is van hogerhand wordt verspreid en in het onderwijs wordt opgelegd, wortel te hebben geschoten en wordt hij door grote delen van de bevolking omarmd.