Toon en inhoud van corruptiebestrijder Aleksej Navalny slaan aan bij de Russische jongeren. Internet verandert hun leven, omdat ze bijna allemaal digitaal zijn aangesloten. Maar het politieke engagement van de jeugd wordt overdreven. Persoonlijk welzijn domineert hun leven, schrijft Laura Starink vanuit Moskou. Conformisme blijft dominant.
door Laura Starink
Nadja, student aan de Hogere Economische School van Moskou, is op 26 maart uit volle overtuiging naar de demonstratie tegen corruptie gegaan. In tientallen steden in het hele land gingen zo’n 60.000 mensen de straat op. ‘Ik zie een toekomst die ik niet wil’, zegt ze. ‘We kennen onze geschiedenis en we weten waar dit eindigt. De overheid schendt haar eigen wetten en dat zien wij heel goed. We zijn niet achterlijk.’ Bang was ze eigenlijk wel, want het was voor het eerst dat ze geconfronteerd werd met de oproerpolitie in vol ornaat. ‘Ik vond het onbegrijpelijk dat die mannen tegenover mij stonden.’
Op zaterdagavond 7 april vond in het Sacharov-centrum in Moskou een bijeenkomst plaats over de ‘generatie Z’, zoals de jongeren die deelnamen zijn gaan heten. De demonstraties waren een reactie op een internetfilmpje over de rijkdommen van premier Dmitri Medvedev, gemaakt door Aleksej Navalny en zijn Fonds voor de Strijd tegen de Corruptie. Toen een reactie van Medvedev uitbleef, riep Navalny op massaal te protesteren. Hij kreeg er twee weken cel voor. Onder de ongeveer honderd deelnemers aan de debatavond zijn enkele tientallen jongeren.
Een hele batterij sociologen buigt zich in een panel drieënhalf uur, zonder pauze, over de doelgroep. Als de overheid niet luistert naar de jongeren, zoals de klacht luidt, dan geldt dat in ieder geval niet voor de Russische wetenschappers. Ze doen al jarenlang onderzoek.
Jonge deelnemers aan debatavond in Sacharov-centrum in Moskou. Foto Laura Starink
Over een aantal dingen zijn de sociologen het eens. Het aandeel van de jeugd aan de demonstraties wordt door de pers schromelijk overdreven. Men fotografeert nu eenmaal graag jonge mensen. Onder de 1030 arrestanten in Moskou waren maar 46 jongeren in de leeftijd van 15 tot 25 jaar. Dat is 4,5 procent en dat is ongeveer evenveel als er in 2011/2012 aan de veel grotere demonstratiegolf tegen verkiezingsfraude meededen.
En je kunt de jeugd niet over één kam scheren. Er is een groot verschil tussen Moskou en Petersburg en de rest van het land. Ook binnen de generatie zijn de verschillen qua sociale achtergrond en opleidingsniveau groter dan de overeenkomsten.
Dat internet ook in Rusland de jeugd ingrijpend aan het veranderen is, is niettemin duidelijk. Het Kremlin heeft een probleem: de jeugd kijkt geen staats-tv, maar volgt vooral videobloggers, die grote invloed hebben. Waren die tot voor kort a-politiek, de laatste maanden zien de sociologen dat politiek kroeto (cool) aan het worden is. Navalny zet daarbij de toon: zijn vrolijke en brutale taal spreekt (een deel van) de jeugd aan. Daarbij is corruptie een vrij onschuldig onomstreden onderwerp. Daar kun je rustig voor de straat op gaan.
Verder zien de sociologen in de zaal vooral een tegenstrijdig beeld: ondanks de internetrevolutie is de jeugd in zijn algemeenheid vrij conformistisch en burgerlijk. Privégeluk staat bovenaan de verlanglijst, al bedoelt lang niet iedereen daarmee materiële welstand. En bij de meerderheid blijft het politiek bewustzijn laag.
‘De generatie tot 25 jaar zit 100 procent op internet,’ zegt socioloog Denis Volkov van het onderzoeksbureau Levada Center. ‘Maar dat wil niet zeggen dat ze beter geïnformeerd zijn. De meerderheid van de jeugd kent Navalny niet en een derde weet nauwelijks iets over Stalin. Hun wereldbeeld wijkt niet zo erg af van dat van hun ouders: de VS zijn onze grootste vijand en de Krim is van ons.’
Maar de bekendheid van Navalny groeit: zijn filmpje over Medvedev werd in Rusland 15 miljoen keer bekeken. Videobloggers doen zijn stijl na. ‘Er is een groot verschil tussen de opgewekte en ironische toon van Navalny en de sombere, treurigstemmende sovjet-manier waarop de leraren op school de leerlingen proberen te weerhouden van actie. Dat irriteert’, zegt Volkov. Jongeren zijn vooral erg kwaad over de zogeheten Jarovaja-wetten, die het gebruik van internet aan banden willen leggen. Maar in absolute aantallen is nog steeds slechts een verwaarloosbaar percentage van de jeugd actief, aldus Volkov.
Conformisme en angst
Anna Sorokina van de Hogere Economische School volgt in het hele land zo’n 6.000 studenten in focusgroepen. Zij ziet dat de meeste jongeren (net als hun ouders overigens) een hele korte horizon hebben. Ze kijken niet ver vooruit. Wat haar verbaast is dat de ouderlijke bezorgdheid kennelijk zo is gegroeid dat studenten tegenwoordig zelfs vaak met hun ouders naar de bijeenkomsten van de focusgroepen komen. ‘De ouders zijn als de dood dat hun kinderen iets verkeerds zeggen en bij het antwoorden kijken de kinderen steeds vragend naar hun ouders.’ Ook Sorokina ziet vreemde tegenstrijdigheden: ‘Jongeren vinden vrijheid van meningsuiting heel belangrijk, maar kunnen dat moeiteloos combineren met liefde voor Stalin. Ze zeggen: Poetin is veel te slap in de strijd tegen de corruptie, Stalin had dat veel beter aangepakt!’
Gevraagd naar de toekomst van Rusland denken de meeste jongeren in haar focusgroepen dat Rusland er over tien tot vijftien jaar goed voor zal staan. ‘Ze zien ons land als een bastion van vrede en als een grootmacht,' aldus Sorokina. 'Men denkt: als de Krim van ons is, betekent dat dat ons land een grote toekomst heeft.’ Voor Poetin zien ze doorgaans geen alternatief en ze zien voor zichzelf daar ook geen rol bij weggelegd. ‘Ook hier signaleren we weer die tegenstrijdigheid: Amerika is onze grootste vijand maar ze dromen erover daar te gaan wonen.’
Volgens socioloog Oleg Zjoeravljov heeft het Kremlin de politisering van de jeugd een handje geholpen door in 2014 massademonstraties te organiseren ter ondersteuning van de annexatie van de Krim en de oorlog in de Donbas. ‘Jongeren zien dat de sociale mobiliteit afneemt door het gebrek aan vrijheid en dat leidt tot groeiende onvrede.’ Student sociologie Andrej zegt: ‘De overheid praat niet met ons. Kijk hoe ze de jongeren afzeken, die gingen protesteren. Eerst waren we allemaal melkmuilen die zich lieten misbruiken en daarna riepen ze dat we nergens verstand van hebben!’
Cultureel antropoloog Aleksandra Archipova doet onderzoek naar maatschappelijk bewustzijn onder jongeren in het hele land. ‘Het aantal scholieren dat deelneemt aan kleine demonstraties is de afgelopen jaren toegenomen. Dat kunnen onderwerpen zijn als dierenmishandeling of milieu.’ Maar ook Archipova waarschuwt voor generalisaties. ‘De mythe dat er een opstand van de jongeren is tegen hun laffe ouders klopt evenmin als de mythe dat veel ouders zouden vinden dat hun kinderen veel te apolitiek zijn. Scholieren hebben wel begrip voor de angst van hun ouders, ze hebben medelijden dat hun ouders niet durven te demonstreren omdat ze bang zijn voor hun baan. Ze sparen ze.’
Jonge deelnemers aan debatavond in Sacharov-centrum in Moskou. Foto Laura Starink
Geprivilegieerde groep
De jongeren in het Sacharov-centrum komen duidelijk uit de geprivilegieerde groep van hoogopgeleiden en wijken daarmee af van de doorsnee-geënquêteerde van de sociologen. ‘Mijn ouders zeggen: waarom zou je demonstreren? Het helpt toch geen bal! Wij stellen onze verwachtingen daarom laag, om te voorkomen dat we teleurgesteld worden,’ zegt een studente van de Moskouse universiteit. Maar een Tataarse studente protesteert tegen het beeld dat de jeugd conformistisch is: ‘in mijn studiegroep zitten alleen maar actieve studenten en die komen allemaal niet uit Moskou. Wij willen gehoord worden. Wij zijn niet passief of conformistisch, we zijn veeleer creatieve individualisten.’
Een meisje met lang zwart haar noemt de Russische werkelijkheid ‘een versteende situatie, waar wij ons niet bij kunnen neerleggen. Het gaat me niet om rijkdom maar om rechtvaardigheid. Mensen hebben het gevoel dat ze geen enkele invloed hebben op hun leven.’ De meeste demonstranten gingen helemaal niet om Navalny de straat op, zegt een jongen. ‘Wij zijn tegen Poetin, tegen het huidige regime dat er al zo’n beetje langer zit dan Brezjnev.’
En Eva, blond opgestoken haar met roze strepen, formuleert het als volgt. ‘Ik dacht vroeger: al die zogenaamde liberale oppositie is allemaal aandachttrekkerij. Nu snap ik dat dat de enige manier is om iets naar voren te brengen. Ik snap de oudere generatie, die het communisme dacht te bouwen en teleurgesteld is geraakt. Die geloven niet meer in verandering en dat is heel treurig. In Rusland is de uitdrukking: Rodina (het moederland) is je moeder (mat). Maar ik vind dat ons moederland veeleer een kind moet zijn. Ik wil niet leven in een land waar je gediscrimineerd wordt omdat je anders geaard bent. In andere landen heeft men respect voor andere vormen van samenleven. Dat ons volk zoveel heeft doorstaan maakt me trots en beschaamd tegelijk, maar we kunnen zo niet eeuwig doorgaan. Mensen hebben recht op een waardig leven.’