Kazachstan koppelt eigen geschiedenis los van Rusland

Kazachstan viert eind dit jaar zijn dertigste verjaardag. De laatste jaren heeft de Kazachse visie op de eigen geschiedenis allengs een wat meer anti-Russische wending genomen. Moskou beziet die nieuwe eigenheid van Kazachstan met argusogen. Boris Duregger geeft een overzicht van het historiografische debat in het land dat in 1991 onafhankelijk werd.

Onvoltooide Yasawi mausoleum in Turkestan zuiden KazachstanMausoleum van Yasawi in Turkestan. Foto Boris Duregger.

door Boris Duregger

Kazachstan is niet sinds vandaag of gisteren bezig om een nieuw en eigen stempel te drukken op de nationale geschiedschrijving. Dit proces is al langer aan de gang en komt op verschillende manieren tot uiting.

Bijvoorbeeld in 2015 toen Kazachstan het 550-jarig bestaan van de Kazachse staat vierde. Nooit eerder was een dergelijk jubileum georganiseerd. De feestelijkheden waren groots aangepakt. De politieke boodschap was meteen duidelijk: ook al werd Kazachstan hetzelfde jaar lid van de Euraziatische Economische Unie, het land was onafhankelijk van Rusland. Of zoals Dmitry Shlapentokh in tijdschrift Insight Turkey[1] schrijft: de viering onderstreepte het feit dat het huidige Kazachstan diepe historische wortels heeft en dat de onafhankelijkheid in 1991 dus niet moest worden opgevat als een cadeautje van Rusland, zoals in Moskou wordt gedacht.

Een van de voornaamste implicaties van het grote jubileumfeest (het werd het hele jaar gevierd), aldus Shlapentokh, is de boodschap die Kazachstan ermee naar Moskou stuurt: Kazachstan zal zijn eigen beleid uitstippelen, los van de wensen van Moskou. Degenen die tegen dit nieuwe historische narratief zijn worden bovendien hard aangepakt. Zo arresteerden de Kazachse autoriteiten in het najaar van 2015 verschillende etnische Kazachen omdat ze beweerd hadden dat de Russische en de Kazachse geschiedenis met elkaar verweven zijn, en Kazachstan daarom geopolitiek en economisch nauw zou moeten optrekken met Rusland. Ook pakte de Kazachse politie een aantal etnische Russen op vanwege hun standpunt dat Noord-Kazachstan bij Rusland zou moeten horen.[2]

Ander alfabet, andere ideologie

Waaruit ook blijkt dat Kazachstan een meer eigen koers wil varen, los van Rusland, is de kwestie met het alfabet. Het Kazachs (wat een Turkse taal is die oorspronkelijk in Arabische letters werd geschreven) gebruikt sinds 1940 het cyrillisch alfabet, maar dat willen de autoriteiten nu volledig vervangen door het Latijnse schrift. In 2017 vaardigde toenmalig president Noersoeltan Nazarbajev een decreet uit dat luidde dat in 2025 de overgang voltooid moet zijn. Van verkeersborden tot schoolboeken, alles moet omgezet worden.[3]

Het valt moeilijk te ontkennen: meer nationaal bewustzijn creëren is de voornaamste reden voor de overstap, zegt ook slavist Esther van Loo in Trouw.[4] Er zit altijd een ideologie achter alfabetkeuzes, voegt slavist Andries van Helden eraan toe. ‘Daarmee geef je een cultuur- en geopolitiek signaal af aan je eigen bevolking en de buurlanden. Kazachstan laat hiermee aan de Russen zien dat ze niet van hen afhankelijk zijn, aan de Chinezen dat ze klaarstaan voor de economische voorspoed die er van de Nieuwe Zijderoute te verwachten is, en aan de Turken dat ze de Turkse broeders wel zien zitten.’[5]

Naast de alfabetkwestie is er nog de taal zelf. Hoewel de meerderheid van Kazachstan wordt gevormd door etnische Kazachen, spreekt bijna iedereen vloeiend Russisch. Uit een telling uit 2009 bleek dat slechts 74 procent van de bevolking Kazachs verstaat, terwijl meer dan 94 procent Russisch verstaat. De Kazachse autoriteiten hebben aangegeven hierin verandering te willen brengen. Politicoloog Aidos Sarym beschouwt het als onderdeel van een poging om een samenleving te creëren die meer is gebaseerd op ‘Kazachse waarden.’[6]

De rol van de islam

Een andere kwestie waarover men in Kazachstan discussieert is de rol van de islam. Grofweg gezegd is er een tweedeling zichtbaar (de realiteit is weerbarstiger, daarover later meer): zij die vinden dat de islam inherent is aan de Kazachse cultuur en geschiedenis, en zij die vinden dat de islam van buitenaf is opgelegd en dus weinig met de Kazachse cultuur van doen heeft. Deze laatste groep draagt vaak het tengrisme aan – een oude sjamanistische religie uit Centraal-Azië – als het oorspronkelijke Kazachse geloof. Beide groepen dragen hun standpunt bevlogen uit, maar extremistische stemmen treffen we niet aan, aldus historicus Charles Weller in Journal of Islamic Studies.[7]

Een aanhanger van het islamstandpunt is bijvoorbeeld wetenschapper en politicus Garifolla Esim. Hij stelt dat ‘het Kazach zijn’, en de daarbij horende Turksheid, gegrondvest is in de moslimtraditie. Esim beschouwt de islam als onderdeel van het nationaal cultureel erfgoed. Een andere geestdriftige verdediger van het islamstandpunt is theoloog Murtaza Bulutai. Langs alle bewoonde plaatsen langs de oude zijderoute was een grote wedijver tussen verschillende religies ontstaan, zo stelt Bulutai, en het was de islam die alle uitdagingen doorstond en ten slotte als winnaar uit de bus kwam. Overigens is Bulutai geboren in Turkije als kind van Kazachse diaspora, en keerde hij in de jaren negentig naar Kazachstan terug met als doel de islam aldaar te doen herleven.[8]

Opgemerkt dient te worden dat er ook onder de verdedigers van het islamstandpunt verschillen bestaan. Zo is Esim bijvoorbeeld een vertegenwoordiger van een reformistische islam, terwijl Bulutai er een wat meer orthodoxe visie op nahoudt.[9]

Sovjetmozaeken op een treinstation in Noersoeltan herinneren aan andere tijden
Sovjetmozaïeken bij een treinstation. Foto Boris Duregger.

Tengrisme als oorspronkelijke religie

Een voorvechter van het tengrisme is journalist Kurmangazi Karamanuhli, die dit geloof wil doen herleven en een centrale plek zou willen geven in het Kazachse leven. In zijn essay ‘Tangirge tagzim’ (‘The Worship of Tengri’) verkondigt hij de mening dat het wereldbeeld van het tengrisme veel te bieden heeft aan de huidige generatie. Hij zou graag een wederopleving zien van het traditionele nomadische bestaan, en roemt ook zaken als voorouderverering en liefde voor de natuur. Karamanuhli erkent zelf ook dat de islam niet meer van de Kazachen te scheiden is. Maar, zegt hij, laten we ook kijken naar de inheemse tradities en geloven die nog altijd aanwezig zijn en naast de islam worden beleden.[10]

Hij stelt dat de islam van buitenaf, en met geweld, is opgelegd aan de Kazachen; allereerst tussen de zevende en de negende eeuw door de Arabische invasie. Ook Rusland heeft de islam verder doen verspreiden in Kazachstan, vanaf het moment dat Kazachstan onder Russische controle begon te vallen, zo stelt Karamanuhli. Hij noemt als voorbeeld het jaar 1772, waarin 3600 Korans werden gedrukt en gratis verspreid onder de Kazachen, wat werd gefinancierd uit de staatskas van Catherina de Grote. Kortom, in Karamanuhli’s visie is de islam in Kazachstan opgelegd met dwang en imperialistische overheersing.[11]

Akseleu Seidimbek, een bekende en gerespecteerde Kazachse wetenschapper, is een vergelijkbare mening toegedaan. In zijn boek The Kazakh World: An Ethnocultural Exegesis uit 1997 beklaagt hij de manier waarop de islam, met hulp van tsaristisch Rusland, een smet wierp op een daarvoor nog ongerepte Turkse wereld, om die uiteindelijk te verdringen. Seidimbek schrijft dat de Russische keizer Tataarse missionarissen steunde, die elk jaar kwamen en ‘als een rivier over de Kazachse steppe stroomde.’ Tot dat moment was er slechts een beperkt aantal moslims maar deze missionarissen onderwierpen de Kazachen, aldus Seidimbek, en de islam won aan invloed.[12]

Duregger Ook op postzegels werd het 550 jarig bestaan van de Kazachse staat gevierd
Postzegel ter gelegenheid van 550-jarig bestaan van de Kazachse natie. Foto Wikimedia.

Zoals gezegd is de tweedeling tussen degenen die het tengrisme dan wel de islam naar voren schuiven als het ware Kazachse geloof, niet zo strikt. Sommigen erkennen dat beide religies een belangrijke rol vervullen in de Kazachse samenleving. Een genuanceerde stem is bijvoorbeeld die van Serik T. Amirgazin, die het tengrisme en de islam haast als gelijkwaardig beschouwt. Zo verkondigde hij op een symposium in 2011 de mening dat het tengrisme het historisch fundament, en de islam als het ware de bekroning is van de Kazachse spiritualiteit.[13]

Nauw verband tussen taal, religie en politiek

De alfabetkwestie en de religiekwestie staan niet geheel los van elkaar. Sommige tengristen zouden bijvoorbeeld graag het Orhun alfabet weer ingevoerd zien (dat is het alfabet dat het Gökturks gebruikte; het oud-Turks uit de eerste eeuwen voor en na Christus, de oertaal van alle Turkse talen van tegenwoordig.[14] Het alfabet lijkt op runen). Het cyrillisch, Arabisch en Latijns schrift wijzen ze van de hand als zijnde restanten van imperialistische mogendheden en hun culturen.

Tegelijkertijd zijn er moslims in Kazachstan die een terugkeer naar het Arabische alfabet voorstaan en het cyrillisch en Latijnse schrift om precies dezelfde redenen afwijzen, maar wel verdere toenadering zoeken tot de islamitische wereld. Het laat het nauwe verband zien, aldus de eerder genoemde Charles Weller, tussen taalkwesties, cultuur en religie in post-Sovjet Kazachstan, allemaal met politieke bijklanken.[15]

Ook nog een christelijk perspectief

Ook zijn er stemmen die vanuit christelijk perspectief de Kazachse geschiedenis beschouwen, al zijn deze stemmen minder prominent aanwezig in het debat. Manarbek Baieke kan hier als voorbeeld dienen; een Kazachse historicus die de geschiedenis van het christendom in Centraal-Azië onderzoekt, en zijn onderzoek aanwendt om de verspreiding van het christendom in de regio in het huidige tijdsgewricht te promoten.[16]

In 2006 publiceerde Baieke een boek over het onderwerp; The History of Christianity in Kazakhstan and Central Asia. Hij presenteert de geschiedenis van de islam in Centraal-Azië op vergelijkbare wijze als de eerder genoemde tengristen, namelijk als een religie die de Turkse volkeren tegen hun wil werd opgedrongen en dat het de traditionele cultuur beschadigde. Baieke stelt ook dat de islam pas laat in de geschiedenis werkelijk de Kazachse samenleving binnendrong. Het christendom, zo stelt hij, is een verloren gegane religie in de regio en hij noemt verschillende periodes in de geschiedenis van Centraal-Azië waarin het christendom een rol zou hebben gespeeld, waaronder het Mongoolse tijdperk (1245-1404) met zijn Rooms-Katholieke Kerk.[17]

Nomadenvolk, of toch niet?

Ook zijn er discussies of het Kazachse volk oorspronkelijk een nomadenvolk was of juist niet. De algemene visie is dat Kazachen inderdaad nomaden waren. Maar theoloog Bulutai gaat in zijn boek The Religion of the Fathers uit 2000 tegen deze opvatting in, en stelt dat er 3000-3500 jaar geleden al een sedentaire manier van leven in Kazachstan was.

Hij maakt een opvallend onderscheid wanneer hij stelt dat de voorouders van de Kazachen geen nomaden waren, maar een beschaafd volk. En met beschaafd, zo verduidelijkt Bulutai, bedoelt hij sedentaire stadsbewoners. Maar deze visie druist dus in tegen de algemeen heersende opvatting in Kazachstan, namelijk dat de Kazachen van oorsprong een nomadisch volk zijn. Ook oud-president Noersoeltan Nazarbajev dacht er zo over[18]. Sterker nog, in zijn pogingen om een nationale identiteit en een eigen geschiedenis te creëren voor het nieuwe onafhankelijke Kazachstan, focuste Nazarbajev zich op nomaden[19].

Dat neemt niet weg dat veel Kazachen, vooral in het begin van het postcommunistische tijdperk, met een ambivalente houding op het nomadenverleden terugkeken. Dit nomadenverleden ligt aan de basis van de Kazachse identiteit, maar tegelijkertijd strookt het niet helemaal met het beeld van het moderne, kosmopolitische Kazachstan[20]. Deze aanvankelijk ambivalente houding onder de bevolking zou kunnen doen vermoeden dat Nazarbajev niet zo machtig was. Eerder lijkt het me te wijten aan het oude Sovjet-narratief dat de nomaden als een achterlijk volk had gepresenteerd. De tsaren hadden al zo naar nomaden gekeken.[21] Niet verwonderlijk dus dat deze oude visie nog enige invloed had.

Herinnering aan stalinistische hongersnood

Een andere kwestie die hier nog enige aandacht verdient, is de herinnering aan de hongersnood die begin jaren 1930 in Kazachstan (op dat moment dus een Sovjetrepubliek) heerste. De hongersnood, die voor een groot deel het gevolg was van Stalins gedwongen landbouwcollectivisatie, veroorzaakte miljoenen doden in vele delen van de Sovjet-Unie maar Oekraïne, de Volga-regio en Kazachstan werden het zwaarst getroffen. Het is opmerkelijk hoe verschillend Oekraïne en Kazachstan de hongersnood herdenken, schrijft politicoloog James Richter in een artikel dat in 2020 in tijdschrift Nationalities Papers verscheen. In Oekraïne wordt de Holodomor, zoals de hongersnood daar bekend staat, over het algemeen als genocide tegen de Oekraïners beschouwd. Overal vind je er gedenktekens ter nagedachtenis aan de slachtoffers. In Kazachstan is de herinnering aan de hongersnood veel minder prominent aanwezig in de openbare ruimte, hoewel er tenminste 1,5 miljoen doden zijn gevallen. Ook hebben de autoriteiten zelden van een genocide gesproken. In plaats daarvan is de hongersnood vaker voorgesteld als een tragedie of een misdaad gepleegd door overijverige Kazachse bestuurders[22] [dus niet die uit het Kremlin, BD].

Duregger Een gebroken communistische ster als monument voor de slachtoffers van de politieke repressie Bij Alzhir een voormalig kamp waar nu een herdenkingscomplex is gevestigd 4
Monument voor slachtoffers Sovjetrepressie in Alzjir. Foto Boris Duregger.

Dit is opmerkelijk. Niet alleen in Oekraïne, maar in vele voormalige Sovjetrepublieken hebben sinds 1991 beschuldigingen van genocide geklonken. Een gangbare verklaring waarom Kazachse autoriteiten zulke beschuldigingen nauwelijks geuit hebben, is dat Noersoeltan Nazarbajev (president van 1990 tot 2019) discussies over de hongersnood getemperd heeft om de verhouding met Rusland goed te houden, niet in de laatste plaats vanwege de vele Russischtaligen die in Kazachstan wonen. Ruim 80 procent spreekt Russisch en bijna 20 procent beschouwt zichzelf bovendien als etnisch Rus.

Het oude Sovjet-narratief had de collectivisatie in louter positieve termen beschreven; zo zou ze nodig zijn geweest voor de snelle industrialisatie. De weinige keren dat de hongersnood in het openbaar ter sprake kwam, werd het toegeschreven aan koelakken (rijkere boeren) die niet meewerkte, het slechte weer of al te uitbundige lokale autoriteiten. Net als in Oekraïne en Rusland begon het debat over het stalinisme pas echt eind jaren 1980, tijdens de glasnost. In Kazachstan ontstond toen een maatschappelijk debat over de collectivisatie en de hongersnood. Om een voorbeeld te geven: in 1989 publiceerde academicus Manash Kozybajev met twee collega’s een artikel in het Moskouse tijdschrift Voprosy Istorii (Vragen van de Geschiedenis), waarin de ramp werd geweten aan het ‘diep criminele stalinistische regime, waarin voor mensen en hun pijn en lijden geen ruimte was, maar alleen voor de massa die de wil van de leider moest gehoorzamen.’

Dit maatschappelijke debat, dat in de jaren van de perestrojka en het begin van de onafhankelijkheid dus wel gevoerd werd, verdween eind jaren negentig naar de achtergrond. De vrees dat het verder onderzoeken van de hongersnood de goede verhouding met Rusland zou schaden, zal hier wederom een rol hebben gespeeld.[23]

Hoewel de Kazachse overheid terughoudend is gebleven, is er de laatste jaren weer iets meer discussie over de hongersnood toegestaan. In verschillende steden zijn monumenten opgericht, in Astana (thans Noersoeltan) in 2012 bijvoorbeeld en in Almaty in 2017. Bij de opening van het monument in Astana (Noersoeltan) zei Nazarbajev in zijn toespraak dat de discussie over de hongersnood verder zou kunnen gaan, zij het op een meer beperkte wijze. Hij riep de Kazachen op om de hongersnood te herinneren maar tegelijkertijd waarschuwde hij tegen de gevaren van het politiseren van de ramp.[24]

Voor veel Kazachen is de discussie rond de hongersnood verstrengeld met een tweeslachtige houding ten aanzien van het Sovjetverleden, zegt historicus Sarah Cameron in een interview met The Diplomat uit 2019. De discussie zou de Sovjeterfenis kunnen bezoedelen, terwijl ze geloven dat die Kazachstan toch ook veel goeds heeft gebracht.[25]

Wel lijkt het erop dat de jongere generatie meer over deze grote gebeurtenis in hun geschiedenis te weten wil komen. De hongersnood wordt regelmatig besproken op sociale media en sommige burgers hebben het heft in eigen hand genomen en bouwen zelf gedenktekens op plekken waarvan men denkt dat er slachtoffers begraven liggen.[26]

De demografische veranderingen lijken dus te hebben bijgedragen aan deze verandering richting meer discussie. Nu het bijna dertig jaar geleden is sinds Kazachstan onafhankelijk werd, is de Russische bevolking in het land ouder aan het worden en aan het afnemen. Het aandeel Kazachen is juist toegenomen. In 2009 bestond Kazachstan voor 63,1 % uit Kazachen en 23,7 % uit Russen; in 2020 was de verhouding verschoven naar 68,5% Kazachen en nog amper 18,9% Russen.[27] Aannemelijk is dat dit heeft gezorgd dat de rol van symbolen die met de nationale identiteit te maken hebben, weer op de kaart is gezet.[28]

Een ander voorbeeld hiervan: momenteel wordt de tenge, de munteenheid van Kazachstan, herontworpen. Op het nieuwe ontwerp staan verscheidene symbolen van de nationale en culturele identiteit, zoals portretten van historische figuren en inheemse flora en fauna, maar vooral interessant: de Russische taal wordt van het geld verwijderd, enkel het Kazachs zal er straks nog op te zien zijn.[29]

Talen Kazachstan
Etnische Russen. Illustratie Reddit

Scherpere relatie met Rusland

Terug naar het begin van dit artikel; het hedendaagse Kazachstan dat zich losmaakt van Rusland en meer de eigen identiteit profileert. De uitkomsten van geschiedenis- en identiteitsdebatten hebben invloed op de geopolitieke positie van Kazachstan: de verhouding met Rusland, de islamitische wereld en het Westen. Potentieel kan dat weer gevolgen hebben voor de stabiliteit van Kazachstan zelf. De wijze waarop het land zijn eigen geschiedenis beschouwt is dus niet vrijblijvend. We kunnen hier nog het nodige van gaan merken.

En inderdaad, deze Kazachse ontwikkelingen zijn in Rusland niet onopgemerkt gebleven. Maria Zacharova, woordvoerder van het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken, zei naar aanleiding van het nieuws dat de Russische taal van het Kazachse geld zal worden gehaald: ‘Het onderwerp heeft onze constante aandacht, aangezien dit een van de taken en functies is van het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken, niet alleen in relatie tot Kazachstan, maar in principe met betrekking tot alle plaatsen die bewoond worden door moedertaalsprekers van het Russisch.’[30]

Dit is een verwijzing naar de Roesski Mir, ‘de Russische wereld’, die in de ogen van Moskou beschermd dient te worden of zelfs in ere hersteld. Een mogelijk scenario is dan ook een Russische invasie in het noorden van Kazachstan, waar de Russische bevolking is geconcentreerd. Hoewel er commentatoren[31] zijn die dit voorspellen, valt het voorlopig niet te verwachten. Rusland treedt de laatste tijd wat terughoudender op in deze zelfbenoemde Russische invloedssfeer en ook de eerder beschreven demografische veranderingen in Kazachstan maken een rechtstreekse invasie vooralsnog niet erg waarschijnlijk.[32]

Duregger Viatsjeslav Nikonov noemt het territorium van Kazachstan een cadeau van Rusland
Doemalid Vjatseslav Nikonov. Foto Wikimedia.

Tegelijkertijd heeft Kazachstan wel reden om alert te zijn op de eigen territoriale integriteit. In december van het afgelopen jaar hebben verscheidene Russische journalisten en politici de soevereiniteit van Kazachstan ondermijnd. Zo zei Doemalid en bekend politiek commentator Viatsjeslav Nikonov (de kleinzoon van Stalins rechterhand Molotov) op 10 december op het Eerste Kanaal: ‘Kazachstan bestond simpelweg niet. Noord-Kazachstan was nog niet bewoond [voor de komst van de Russen]. Het territorium van Kazachstan is een groot cadeau van Rusland en de Sovjet-Unie.’[33]

Het is duidelijk dat Moskou niet gerust is op ontwikkelingen waarbij Kazachstan de blik verder van Rusland afwendt, wat ook niet verbazend is, want Kazachstan werd vaak gezien als Ruslands belangrijkste partner (samen met Wit-Rusland). Indirecte interventies, met als doel deze Kazachse koers te wijzigen, vormen wel degelijk een aannemelijk scenario. Bijvoorbeeld in de vorm van cyberaanvallen, mediacampagnes met als doel de overheid in diskrediet te brengen en andere pogingen om anti-Russische leiders te vervangen door meer inschikkelijke bestuurders.[34]

Nog een reden, tot slot, waarom het verder onderstrepen van de Kazachse identiteit nadelig kan zijn voor de interne stabiliteit van het land, is dat een aanzienlijk deel van de bevolking van Kazachstan zich juist verbonden voelt met de Russische ‘culturele ruimte’.[35] Zodoende zouden er spanningen kunnen ontstaan tussen de verschillende bevolkingsgroepen, iets wat oud-president Nazarbajev altijd heeft weten te voorkomen. Dit risico neemt met het verstrijken van de tijd wel verder af, gezien de al genoemde demografische ontwikkeling waarbij de bevolking van Kazachstan langzaam maar zeker uit minder etnische Russen zal bestaan.

Noten 

[1] https://www-jstor-org.proxy.library.uu.nl/stable/pdf/26300457.pdf?refreqid=excelsior%3Af4a642ef839c4b6adc1e1d81b5b03ca0
2] Idem
[3] https://www.dw.com/en/kazakhstan-rewrites-its-alphabet-to-shed-its-soviet-past/a-49434285
[4] https://www.trouw.nl/nieuws/kazachstan-kijkt-naar-het-westen-en-daar-hoort-een-nieuw-alfabet-bij~b8599a22/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F
[5] Idem
[6] https://www.dw.com/en/kazakhstan-rewrites-its-alphabet-to-shed-its-soviet-past/a-49434285
[7] https://academic-oup-com.proxy.library.uu.nl/jis/article/25/2/138/708693
[8] Idem
[9] Idem
[10] Idem
[11] Idem
[12] Idem
[13] Idem
[14] https://nl.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6kturks
[15] https://academic-oup-com.proxy.library.uu.nl/jis/article/25/2/138/708693
[16] Idem
[17] Idem
[18] Idem
[19] https://muse.jhu.edu/article/484950
[20] https://www-cambridge-org.proxy.library.uu.nl/core/services/aop-cambridge-core/content/view/A50AB1E3CDAD358A19800A18DB1C03C3/S0090599219000175a.pdf/famine_memory_and_politics_in_the_postsoviet_space_contrasting_echoes_of_collectivization_in_ukraine_and_kazakhstan.pdf
[21] https://muse.jhu.edu/article/484950
[22] https://www-cambridge-org.proxy.library.uu.nl/core/services/aop-cambridge-core/content/view/A50AB1E3CDAD358A19800A18DB1C03C3/S0090599219000175a.pdf/famine_memory_and_politics_in_the_postsoviet_space_contrasting_echoes_of_collectivization_in_ukraine_and_kazakhstan.pdf
[23] http://www.ewjus.com/index.php/ewjus/article/view/220/88
[24] Idem
[25] https://thediplomat.com/2019/01/sarah-cameron-famine-and-unimaginable-sorrow-in-soviet-kazakhstan/
[26] Idem
[27] https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B0
[28] https://www-cambridge-org.proxy.library.uu.nl/core/services/aop-cambridge-core/content/view/A50AB1E3CDAD358A19800A18DB1C03C3/S0090599219000175a.pdf/famine_memory_and_politics_in_the_postsoviet_space_contrasting_echoes_of_collectivization_in_ukraine_and_kazakhstan.pdf
[29] https://central.asia-news.com/en_GB/articles/cnmi_ca/features/2019/03/07/feature-01
[30] Idem
[31] Bijvoorbeeld: https://georgetownsecuritystudiesreview.org/2018/02/05/is-a-russian-invasion-of-kazakhstan-on-the-horizon/ en ook: https://www.unian.info/world/10961180-ukraine-is-not-enough-kazakhstan-is-also-ours-suggests-russia.html
[32] There Goes the Neighborhood: The Limits of Russian Integration in Eurasia - Carnegie Endowment for International Peace
[33] Claims that Kazakh lands were 'gifts from Russia' stoke territorial anxiety (asia-news.com)
[34] https://www.aei.org/research-products/report/russian-military-intervention-in-kazakhstan/
[35] https://voicesoncentralasia.org/russia-and-kazakhstan-whats-next-an-interview-with-askar-nursha/