Als Rusland iets beheerst, zegt politiek analist Lilia Sjevtsova, dan is het het Westen zo manipuleren dat het gretig zijn eigen glazen ingooit. Maar dit briljante spel keerde zich in 2014 tegen het Kremlin. Nu moet Rusland zijn gezicht redden: vasthouden aan de status van grootmacht, maar tegelijkertijd stiekem concessies doen. Een lastige spagaat.
Sovjet-poster: Meer metaal, meer wapens!
door Lilia Sjevtsova
Er is in de moderne tijd geen project zo verbijsterend als wat Rusland heeft uitgedacht: leven op kosten van de vijand en tegelijk diens glazen ingooien en hem chanteren. Dat namelijk is de strategie van de Russische autocratie. Het idee om westerse bronnen aan te wenden is bedacht door Peter de Grote. De stichters van de Sovjet-staat hebben dit idee omgezet in een strategische exploitatie van het kapitalistische winststreven, en eveneens van het liberaal-democratische geloof dat economische relaties vijanden in zakenpartners veranderen.
Stalin erkende: ‘De Amerikanen hebben ons goed geholpen. Dat moet gezegd. Ze hebben ons beter en daadkrachtiger geholpen dan anderen. We danken hen daarvoor.’ Naar zijn zeggen was ongeveer twee derde van de grote industriële ondernemingen in de Sovjet-Unie opgebouwd met hulp van de VS. De inbreng van Duitsland in de sovjet-economie en het militair-industrieel complex was nog significanter. In tien jaar tijd (van 1926 tot 1936) leverde Duitsland de Sovjet-Unie voor 4 miljard mark aan industriële en militaire voorzieningen. Zoals de Britse econoom Anthony Sutton [in zijn trilogie Western Technology and Soviet Economic Development 1917 to 1930; 1930 to 1945; 1945 to 1965 - red.] heeft aangetoond was 90 à 95 procent van de Sovjet-technologie ontleend aan de VS en zijn bondgenoten. Het Westen speelde collectief een gigantische rol in de industrialisatie, respectievelijk militarisering van de Sovjet-Unie, en werkte daarmee de opkomst van zijn tegenstrever in de hand.
Een ander strategisch succes van Moskou was de deal die het Kremlin in 1970 met Bondsrepubliek Duitsland sloot: ‘gas in ruil voor pijpleidingen en geld’. Het stelde de Sovjet-Unie in staat een energiegrootmacht te worden die van het ‘aardgasdictaat’ een machtig politiek wapen smeedde.
Demoralisering en ondermijning
Na de val van de Sovjet-Unie betoonde de Russische elite zich niet minder vindingrijk door samen met westerse lobbyisten een methode te creëren waarmee ze het vaderlandse rentekapitaal aan natuurlijke hulpbronnen collectief konden privatiseren. De Russische heersende klasse van nu wist iets voor elkaar te krijgen waartoe de Sovjet-macht niet in staat was gebleken: een bijdrage leveren aan de demoralisering van de westerse maatschappij en de ondermijning van haar grondvesten. En wat voor grondvesten: vooraanstaande westerse politici als Gerhard Schröder, Tony Blair, Silvio Berlusconi en Jacques Chirac stonden te trappelen om de belangen van de postsovjet kleptocratie te dienen! De liberale democratieën, die in de zoektocht naar een ‘vijand’ voor postsovjet Rusland een mobiliserende factor en een economische motor waren geworden, veranderden in een ‘bindmiddel’ van het autocratisch systeem. Is dat niet sluw: het Westen schrik aanjagen terwijl je zijn geld en intellect uitbaat?
De annexatie van de Krim door Russische 'groene mannetjes' werd een waterscheiding
En ineens kwam er een eind aan het goede leven. Louter omdat het Kremlin in zijn arrogantie besloot dat het Westen het wel zou slikken: de annexatie van de Krim en inmenging in westerse interne aangelegenheden. Hoe vaak was het Westen immers niet teruggedeinsd om geen ergernis te wekken bij die toffe gasten achter de Kremlinmuren! Maar ditmaal zagen de liberale democratieën zich genoodzaakt te reageren omdat hun interne stabiliteit op het spel stond. De kraan ging dicht, Rusland werd afgesloten van zijn krachtbron. Weliswaar niet volledig, maar onze economie kreeg geen lucht meer. Het welzijn van de Russische renteniersklasse kwam in gevaar.
En wat nu? Het zou naïef zijn te menen dat het grote lobbymonster, dat zijn zwarte geld (uit Rusland en van elders) in het Westen witwast zich zomaar laat verdelgen. Nee, dat zal zich uit alle macht verzetten en andere manieren zoeken om te overleven. Er zijn immers miljarden geïnvesteerd in dit systeem, hele segmenten van de westerse elite zijn daarbij aangeworven. Vandaar dat het westerse establishment een zuivering zal doorvoeren om zich te ontdoen van lobbyisten die in hun dienstbaarheid aan de Russische elite te ver zijn gegaan. Ze zullen in de schaduw verdwijnen. Een enkeling zal de bak in draaien. Maar ook de Russische elite zal lieden die met hun provocerende rijkdom en Kremlinconnecties te zeer opvallen uit beeld moeten laten verdwijnen.
Washington was heel concreet in zijn ultimatum aan Moskou: verwijder Deripaska als een van de belangrijkste eigenaren van de firma Rusal en wij heffen de sancties ertegen op. En die Viktor Vekselberg willen we niet meer zien in onze achtertuin, net zo min als die anderen die we in onze aprillijst noemden! Wen er maar vast aan dat we jullie allemaal in onzekerheid laten: probeer zelf maar uit te vogelen wie er wellicht op een volgende lijst komt en wanneer we die aan jullie bekendmaken. Hoe graag Europa zich ook met Rusland zou willen verzoenen, het zal toch rekening moeten houden met het Amerikaanse ultimatum.
Een tweede Jalta
De westerse strop wil echter niet zeggen dat het Rusland wil wurgen. Wie wordt er nou beter van het ineenstorten van Rusland, of van de razernij van een verschoppeling? Maar de westerse compromisbereidheid en het streven Rusland uit zijn isolement te halen, betekent nog geen terugkeer naar de politiek van voor de Krimannexatie. De betrekkingen tussen de liberale democratieën en Rusland berusten op een nieuw fundament dat zienderogen zijn voltooiing nadert. In plaats van een tweede ‘Jalta’ stelt het Westen Moskou een andere deal voor die hierop neerkomt: houd je aan onze regels en wij laten jullie – onder ons toezicht – profiteren van onze zegeningen.
Het Kremlin staat voor de keuze: geopolitieke agressie of toegang tot westerse bronnen, met als bonus een entreekaartje voor het concert der mogendheden. Dat laatste geeft Moskou overigens nog lang geen handelingsvrijheid. Rusland zal moeten manoeuvreren in een smalle corridor, waar bij elke overschrijding van een rode lijn de strop wordt aangehaald. Het Westen zal middelen weten te vinden die pijn doen, voor de Russische economie of voor de Russische elite. Is dat ergerlijk? Uiteraard, maar dat krijg je als het Kremlin zich als een stelletje patsers gaat gedragen.
Poetin en Trump draaien ongemakkelijk om elkaar heen en proberen elkaar de loef af te steken
Terwijl wij ons afvragen welke koers Rusland zal varen, heeft de Russische leider intussen zijn besluit al genomen. Welk besluit denkt u? Oordeelt u zelf. Het Kremlin probeert Donald Trump te paaien en nodigt hem al die tijd uit tot een dialoog over hoe het verder moet met de wereld. Het Kremlin berust in Syrië stilzwijgend in gevoelige tikken van Trump, Recep Erdogan en Benjamin Netanyahu (wat een gezelschap!). Het Kremlin geeft de door de Amerikaanse sancties aangewezen ‘slachtoffers’ op. Poetin belooft Angela Merkel om het gastransport door Oekraïne niet te blokkeren, haalt de vertrouwensbanden aan met Emmanuel Macron en belooft een nieuw El Dorado voor westerse zakenlieden in Sint-Petersburg. Gazprom voldoet vreedzaam aan de eisen van de Europese commissie. Het Kremlin ten slotte voert binnenslands campagne tegen de westerse sancties, maar toont zich vredelievend op het wereldtoneel om te voorkomen dat het Westen de strop weer zal aanhalen.
Toch liever dialoog met het Westen
Klaarblijkelijk hebben de Russische machthebbers na de spierkracht van hun opponent te hebben beproefd, geconcludeerd dat Rusland door onbezonnen chantage alleen maar op het strafbankje belandt: naast Noord-Korea en Iran, en wat is daar nou voor lol aan?! Het zijn geen kamikazepiloten in het Kremlin en ze snappen dat hun belangen beter behartigd worden door een dialoog met het Westen dan door confrontatie.
Deze tactische manoeuvres lossen echter niet het voor Rusland existentiële probleem op van de zapadnja, de westerse Catch 22. Enerzijds kan het Kremlin zijn grootmachtsstatus niet met geweld behouden (welke pressiemiddelen heeft Rusland nog?), omdat dit een reactie zou oproepen van de westerse wereld. Anderzijds kan het Kremlin geen afstand doen van het grootmachtsdenken, het recht op een eigen visie op de wereldorde. Het is wel duidelijk wat er met het lichaam van een systeem gebeurt als de ruggengraat eruit wordt gerukt – het grootmachtsdenken is die ruggengraat van de autocratie.
Wat rest het Kremlin nog? Juist: een spel spelen, de illusie creëren van kracht en grandeur. Maar dat spel gaat alleen op als het Westen wil meedoen. En daarbij de westerse topliga, niet het kleine grut. Maar is de topliga bereid mee te gaan in ons illusionisme? Dat is vooralsnog onduidelijk. Rusland zou immers opnieuw fake en realiteit met elkaar kunnen verwarren…
We zullen binnenkort zien of het Kremlin de bal toegespeeld krijgt van het Westen of dat het in een hoek wordt gedreven. Het antwoord zal blijken uit hoe het afloopt (of niet afloopt) met de beschuldiging dat Rusland verantwoordelijk is voor het neerstorten van de MH17. En dan nog één kwestie: hoe kan het Kremlin zijn aftocht verhullen en beschuldigingen van verraad door nationalisten in eigen land de kop in drukken? Dat is een zaak voor het propaganda-apparaat dat binnenslands de hysterie van het oorlogspatriottisme moet ondersteunen. Toch zal het volk zich vroeg of laat afvragen: waarom moeten wij de vijand bestrijden als we met hem samenwerken, als de regerende elite de geneugten van het leven in het vijandelijke kamp smaakt?
P.s. Herinnert u zich het Russische damspel? Welnu, in dat spel (Tsjitsjikov speelde het trouwens tegen Nozdrjov*) wint degene die zichzelf pat zet. Dat is het spel dat het Kremlin speelt. De rest van de wereld speelt een ander damspel.
* Scene uit Dode zielen van Nikolaj Gogol. Nozdrjov speelt vals en wordt gewelddadig als Tsjitsjikov hem hierop betrapt (noot vertaler)
Vertaling: Gerard van der Wardt.
Dit artikel werd eerder gepubliceerd door Radio Svoboda.