Ongevraagd advies aan minister Blok

Zelden zijn de bilaterale betrekkingen met Rusland zo beroerd geweest als nu. Sinds de MH17-ramp heeft Nederland zelfs een slechtere band met Moskou dan menig ander EU-land. De nieuwe bewindsman op Buitenlandse Zaken moet een weg vinden in een mijnenveld. Raam op Rusland doet minister Stef Blok enkele suggesties.

Het Ruslandbeleid van Nederland staat onder druk. Zolang Rusland niet meewerkt aan het MH17-onderzoek is ontspanning amper denkbaar, zo heeft het derde kabinet-Rutte in zijn regeerakkoord voor komende vier jaar vastgelegd.

Tegelijkertijd is Europese eensgezindheid over de huidige sancties tegen Rusland geen vanzelfsprekendheid. De nieuwe koers van Italië, waar twee Kremlin-vriendelijke partijen (Vijf Sterren Beweging en Lega Nord) bij de parlementsverkiezingen van 4 maart samen 50 procent van de stemmen haalden, is uiterst ongewis. De nieuwe grote coalitie in Duitsland zal haar beleid vermoedelijk continueren. Maar scheidend minister van Buitenlandse Zaken Sigmar Gabriel gaf wel een schot voor de boeg toen hij tijdens de jaarlijkse Sicherheitskonferenz in München in februari pleitte voor een versoepeling van de sancties om het vastgelopen vredesproces over Oost-Oekraïne vlot te trekken.

Stef Blok op Prinsjesdag 2014 Wikimedia
Stef Blok en partner op weg naar troonrede anno 2014. Foto Wikimedia

Moskou voelt zich onbegrepen

Rusland op zijn beurt voelt zich onbegrepen en onschuldig. Wat Rusland het meest dwars zit is duidelijk. Het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken publiceerde aan de vooravond van het geplande maar afgezegde bezoek van Bloks voorganger Zijlstra aan Moskou op zijn website een communiqué, dat na het ontslag van de minister werd verwijderd. Daarin werden onder meer de volgende conflicten genoemd.

  • De onenigheid over het MH17-onderzoek en de wens van het Nederlandse openbaar ministerie om de Russische (mede)daders op te sporen en te vervolgen. Moskou blijft erbij dat het onderzoek ‘vooringenomen’ is en weigert medewerking.
  • Het juridische geschil over het ‘Krimgoud’. Kunstschatten van de Krim werden in maart 2014 tentoongesteld in het Allard Piersonmuseum. Na de annexering van de Krim bleef het erfgoed in Amsterdam omdat de Nederlandse rechter verbood de kunstschatten terug te geven aan de Krim dat nu onder toezicht van Rusland staat. Moskou ging in beroep.

Moskou noemde wel enkele lichtpuntjes:

  • De Nederlandse multinationals Koninklijke Olie/Shell, Unilever en Philips blijven investeren in Rusland. Shell is met deelnemingen in Nordstream II, Sachalin 2 en een LNG-fabriek in de Oostzee ‘de grootste buitenlandse investeerder in onze economie’, aldus Bloks collega Sergej Lavrov.

Zes spanningsvelden

De slechte verhouding met Rusland doet zich op verschillende beleidsterreinen gelden. De nieuwe minister van Buitenlandse Zaken in het kabinet-Rutte moet daarom een beleid uitstippelen dat een breed palet bestrijkt. Raam op Rusland pikt er zes uit.

Vladimir Putin in the Netherlands 1 November 2005 8
President Poetin en kroonprins Willem Alexander op bezoek in het Tsaar Peter-huisje in Zaandam
 

1. Militaire risico's

Sinds een paar jaar neemt het risico op militaire confrontaties toe. Het neerschieten van de MH17 in 2014 was een dramatisch voorbeeld van 'collateral damage’ van de afscheidingsoorlog in Oekraïne.

In zijn laatste jaarrede tot de twee kamers van het Russische parlement heeft president Poetin een aantal nieuwe initiatieven aangekondigd die kunnen bijdragen aan een nieuwe (nucleaire) wapenwedloop.

Als dan ook nog eens de communicatie tussen Rusland en de NAVO in gebreke blijft, wordt de kans op fatale ongelukken nog groter. Het is alleen al daarom in het belang van Nederland dat Rusland betrokken blijft bij ‘contactorganen’ als de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE), de permanente NAVO-Ruslandraad, die sinds april 2016 weer sporadisch bijeenkomt, en de Raad van Europa.

Uitgangspunten kunnen zijn:

  • De daders, die verantwoordelijk zijn voor het neerhalen van de MH17, moeten worden opgespoord en vervolgd. Tegenover de permanente kritiek uit Moskou kan de Nederlandse regering weinig anders doen dan vasthouden aan haar eis dat ‘het recht zijn loop moet hebben’.
  • De Minsk-akkoorden over de Donbas moeten worden uitgevoerd. Oekraïne moet akkoord gaan met decentralisering van het openbaar bestuur. Rusland moet zijn wapens en militairen terugtrekken en de controle over 400 km grens aan Kiev teruggeven. De nu voortdurend geschonden wapenstilstand kan worden afgedwongen door een internationale vredesmacht van de Verenigde Naties. Nederland kan zijn tijdelijke zetel in de Veiligheidsraad aanwenden om zo’n vredesmacht te realiseren.

 2. Energiepolitiek

Rusland en Europa zijn economisch afhankelijk van elkaar. Ruim de helft (55%) van de Russische export gaat naar Europa. Driekwart (75,1%) bestaat uit aardgas, olie en andere primaire grondstoffen. De EU is daarmee veruit de belangrijkste handelspartner van Rusland.

Dankzij zijn gasrotonde en havenfaciliteiten speelt Nederland een buitenproportioneel grote rol in de invoer en doorvoer van aardgas, olie en andere fossiele brandstoffen uit Rusland. Het kabinet-Rutte moet zijn relatief luide stem op dit terrein in de EU inzetten voor het volgende:

  • Voortzetting van de diversificatie van de Europese energiepolitiek om de afhankelijkheid van aardgas te verkleinen ten gunste van andere energiebronnen.
Gasrotonde IllustratieRijksbegroting
Illustratie uit Rijksbegroting

3. Sancties

De Europese sancties sorteren niet het verwachte effect. Mede daarom staan ze ter discussie. Tot nu toe weet de Duitse bondskanselier Angela Merkel, sleutelfiguur in de Europese besluitvorming rond Rusland, de druk te weerstaan. Omdat de Russische regering niet bereid is tot dialoog over de Krim en geen aanstalten maakt om de Minsk-akkoorden uit te voeren, is er geen alternatief. In Europa kan Nederland deze beleidslijnen volgen:

  • Nederland moet het draagvlak voor de sancties versterken. Dat kan onder meer door de sancties specifieker toe te spitsen op die personen en bedrijven die een concreet politiek en commercieel belang hebben bij het voortduren van de Krim- en Donbas-crisis.
  • Het Nederlandse bedrijfsleven moet zich intussen strict houden aan de sancties die zijn opgelegd.

4. Europese cohesie

Het is onzinnig om uitsluitend te klagen over mogelijke Russische inmenging in de Europese politiek. Als eventuele Russische beïnvloeding via ‘trollen’ en ‘nepnieuws’ al effectief is, dan komt dat vooral voort uit zwakte van de Europese Unie zelf. Een Europa zonder zelfvertrouwen is kwetsbaar voor politieke stromingen, die inspiratie ontlenen aan de pretenties van het Kremlin dat Rusland de beste beschermheer is van de traditionele christelijke waarden.

  • De Nederlandse regering moet er geen misverstand over laten bestaan dat feitelijke betrouwbaarheid van de overheid een kernwaarde van de democratische rechtsstaat is en dat die niet mag worden ondermijnd door propagandakanalen, waarvan niet bekend is door wie die worden gefinancierd en gestuurd. Maar het kabinet moet verre blijven van contrapropaganda-instrumenten. Eigen transparantie blijft een essentiële voorwaarde.
European Court of Human Rights 2
Europees Hof voor de Mensenrechten in Straatsburg. Foto Raad van Europa

Rusland is sinds 1996 lid van de Raad van Europa en onderschrijft het Europese Verdrag voor de Rechten van de Mens. In 2014 is de Russische delegatie bij de parlementaire assemblee van de Raad van Europa echter geschorst, terwijl Rusland wel vertegenwoordigd is gebleven in het executieve comité van ministers. Om te voorkomen dat Rusland zich terugtrekt uit de Raad van Europa en dus ook uit het mensenrechtenverdrag – zulke stemmen klinken in Moskou – moet een uitweg uit deze impasse worden gevonden.

De minister van Buitenlandse Zaken kan zich laten leiden door de volgende overwegingen:

  • De Russische delegatie moet in de parlementaire assemblee van de Raad van Europa kunnen terugkeren. Die stap kan er aan bijdragen dat Rusland zich niet afwendt van het Europese mensenrechtenverdrag. Zo’n vergaande stap zou vooral schadelijk zijn voor mensenrechtenactivisten en andere maatschappelijke organisaties in Rusland, die daar keer op keer voor waarschuwen. Het Europese Hof voor de Mensenrechten in Straatsburg is vaak hun laatste plechtanker.

5. Handelsrelaties

Nederland is de derde handelspartner van Rusland. Volgens het CBS komt de totale omzet voor 2017 uit op circa 22 miljard euro. Daarvan is 16 miljard import uit en 6 miljard euro uitvoer naar Rusland. Dankzij zijn civielrechtelijke infrastructuur en concurrerende belastingklimaat is Nederland voor Russische ondernemers ook een aantrekkelijk vestigingsland om zich via trustfirma’s te beschermen tegen de willekeur in eigen land. Neveneffect daarvan is echter dat Nederland zo een vluchthaven is geworden voor crimineel en zwart geld uit Rusland. Het kabinet-Rutte wil dit met wetgeving beter reguleren. Dat is een stap in de goede richting, maar niet voldoende. Er is meer mogelijk.

  • Een inventarisatie van aard en afkomst van de buitenlandse ondernemingen die in Nederland zijn geregistreerd bij trustfirma’s. Zo kan een objectief beeld worden gevormd van de mate waarin Nederland dienstbaar is aan ondoorzichtige en mogelijk zelfs criminele bedrijvigheid uit voormalige Sovjet-republieken.
  • Het agenderen van een breed actieplan ter bescherming van de belangrijkste pijlers van de Nederlandse democratische rechtsstaat (te weten: politie, justitie, rechterlijke macht, openbaar bestuur) tegen mogelijke compromitterende en corrumperende invloeden.
max van der stoel 1977 gr 
Oud-minister Max van der Stoel anno 1977. Foto Historiek

6. Maatschappelijke betrekkingen

Normalisering van de banden op regeringsniveau ligt niet in het verschiet. Maar op non-gouvernementeel niveau kunnen er wel meer contacten worden aangeknoopt. Er ontwikkelt zich in Rusland namelijk heel voorzichtig een civil society rondom maatschappelijke problemen die ook in Nederland bekend zijn. De regering moet zich daarbij laten leiden door de vragen die vanuit de Russische samenleving komen.

Onder voorbehoud van deze voorwaarde, ziet RaamopRusland de volgende openingen:

  • 'Buitenlandse agenten'. Voor Russische non-gouvernementele organisaties zijn buitenlandse contacten riskant. Elke financiële band met een subsidiegever kan er toe leiden dat de Russische partner zich moet registreren als ‘buitenlandse agent’. Samenwerkingsvormen met gesloten beurzen kunnen deze risico’s minimaliseren.
  • Overal in Rusland worden de stadsbesturen geconfronteerd met de vraag wat te doen met de ‘sociale woningbouw’ van ruim een halve eeuw geleden. De politiek-commerciële belangen rond deze stadsvernieuwingsprojecten zijn zo groot, dat het belang van de bewoners in de verdrukking kan komen. Nederland kan bewoners- en buurtinitiatieven helpen, bijvoorbeeld door samenwerking tussen Russische architecten en architectuuropleidingen met Nederlandse partners te bevorderen.
  • Veel maatschappelijke activiteiten van burgers spitsen zich toe op ecologische kwesties. Het is ook een Nederlands belang om die te steunen.
  • Rusland is een van de speerpuntlanden van het Nederlandse cultuurbeleid. Dat moet worden voortgezet. Naast de export van Nederlandse kunsten is het zinvol om onafhankelijke Russische kunstenaars en cultuurdragers de mogelijkheid te geven om als ‘artist or writer in residence’ in Nederland te verblijven.
  • Russische universiteiten willen zich niet isoleren van de internationale academische wereld. Dat geldt zeker voor universiteiten die een lossere band met de staat hebben. Denk aan de Hoge Economische School, een brede universitaire instelling naar voorbeeld van de London School of Economics, met campussen in Moskou, Sint-Petersburg, Nizjni Novgorod en Perm. Of aan staatsuniversiteiten in grotere provinciesteden, als Kazan en Tomsk. De Nuffic en de VSNU kunnen hierin een rol spelen.
  • Het is een misverstand te denken dat iedereen die langer in Nederland verblijft, voorgoed gewonnen is voor de pluriforme democratische rechtsstaat. Maar uitwisseling met studenten uit Rusland, Oekraïne en andere voormalige Sovjet-republieken blijft wenselijk, omdat ze de dialoog bevordert en bijdraagt aan contact met de toekomstige hogere maatschappelijke echelons in Rusland. Om dit vorm te geven valt te denken aan een speciale Max van der Stoel-fellowship.
  • Kennis in Nederland. In Duitsland en Polen bestaan instellingen, die zich exclusief bezighouden de nieuwe landen uit de voormalige Sovjet-Unie en het toenmalige ‘socialistische kamp’: het in reactie op de Oekraïnecrisis opgerichte Zentrum für Osteuropa- und internationale Studien (ZOiS) in Berlijn, bijvoorbeeld, en het Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia (OSW) in Warschau. Ook in Nederland zou de oprichting van een dergelijk instituut wenselijk zijn.

Tot slot

Als het om Rusland gaat, moet Nederland op internationaal niveau laveren om zijn belangen te kunnen behartigen. Ook nationaal is er geen consensus, zoals het bezoek van PVV-leider Geert Wilders aan Moskou onlangs heeft geïllustreerd. Minister Stef Blok heeft geen andere optie dan dit mijnenveld te betreden.

 

 

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.