Het westerse sanctiebeleid tegen Rusland betrof tot voor kort een regionaal conflict (Oekraïne). Dat was ellendig voor Oekraïne, maar beheersbaar voor de wereld. Het Amerikaanse Congres maakt er nu een alomvattende strafmaatregel tegen een ideologische vijand van. Volgens politicologe Tatjana Stanovaja is dat een heilloze weg die de chaos in de wereld groter maakt. Een defensief Rusland kan gekke dingen doen. Een nieuw geopolitiek tijdperk is aangebroken.
door Tatjana Stanovaja
Terwijl de experts discussiëren over de gevolgen van de door het Amerikaanse Congres aangenomen sanctiewet voor de Russisch-Amerikaanse betrekkingen, verdwijnt de wereldwijde contekst van de gebeurtenissen uit het blikveld. De nieuwe sancties zetten tendensen in gang (of versnellen ze), die van grote invloed zullen zijn op de positie en de mogelijkheden van Rusland op het wereldtoneel. Of Trump de wet ondertekent of niet, juli 2017 kan al beschouwd worden als het begin van een nieuwe geopolitiek tijdperk.
Sancties op alles
Voor Rusland, maar ook voor de wereldgemeenschap, is de belangrijkste wijziging de overduidelijke loskoppeling van de geopolitieke crisis van 2014-2016 van de Oekraïense kwestie. De politiek van indamming, die in maart 2014 is ingezet door Duitsland en de VS, begon met de sancties rondom de Krim en werd na het neerhalen van de Boeing 777 boven de Donbas uitgebreid. De tegen Rusland ingestelde sancties waren uitsluitend een reactie op Moskous politiek in Oekraïne. Bovendien koppelden de VS, Duitsland, Frankrijk en de Europese Commissie de opheffing van de sancties aan vooruitgang bij de uitvoering van de Minsk-akkoorden.
Wrakstukken van de MH17 (foto Pierre Crom)
Maar nu is, voor het eerst sinds het begin van de Oekraïense crisis, het sanctiebeleid veranderd: Rusland wordt niet alleen en niet zozeer aangevallen op zijn politiek ten opzichte van Oekraïne (een regionale kwestie), als wel op de actieve inmenging van het Kremlin in de Amerikaanse verkiezingscampagne en pogingen zijn invloed uit te breiden in Europa.
Het onderwerp van het conflict tussen Oost en West is aldus van een heel concrete (en dus operationeel eenvoudiger te beheersen) dreiging veranderd in een abstracte, onbegrensde, subjectieve dreiging, die zich niet zozeer uit in de daden die Rusland al zou hebben verricht, als wel in mogelijke acties die het volgens de VS en Europa in de toekomst zal plegen.
Praktisch gesproken leidt dat tot een sterke devaluatie van het Minsk-proces, de onderhandelingen over Oekraïne in het Normandië-overleg. Waarom zou het Kremlin nog moeite doen om de Oekraïense crisis op te lossen en zo de voorwaarden te creëren voor een versoepeling van de sancties, als die sanctiepolitiek in het geheel niet meer afhangt van de uitvoering van de MInsk-akkoorden?
Daarbij moeten we ons niet voor de gek laten houden: zowel Duitsland als Frankrijk hebben meermalen te verstaan gegeven Rusland verantwoordelijk te houden voor cyber- en desinformatieaanvallen en voor een doelgericht beleid om een infrastructuur te creëren die hen invloed geeft op de uitkomst van de verkiezingen in die landen. En waar Berlijn en Parijs het categorisch oneens zijn met de wet van het Amerikaanse Congres, betreft dat uitsluitend die maatregelen die de belangen van Europese energiebedrijven schaden.
NAVO-oefening in Litouwen
Dat betekent dat de geopolitieke crisis, die vooral om Rusland draaide en direct verband hield met Oekraïne, praktisch onbeheersbaar wordt, terwijl de vroegere mechanismen om die crisis te reguleren, zoals het Normandië-overleg, hun kracht verliezen. Daarbij zal de bereidheid van de VS om harder op te treden, door bijvoorbeeld wapens te leveren aan Oekraïne, leiden tot een vergroting van de chaos rondom Oekraïne, waar een escalatie nu praktisch onvermijdelijk lijkt.
De staat als bedreiging
Bijna direct na de annexatie van de Krim zei Angela Merkel dat de daden van Rusland een bedreiging zijn voor de hele veiligheidsarchitectuur in de wereld. Dat was toen het hardste oordeel aan het adres van Moskou, maar daarbij bleef het ook. Rusland slaagde erin de negatieve reactie van het Westen op zijn acties op een bepaalde manier te kanaliseren, door de aandacht uitsluitend te focussen op het binnenlandse Oekraïense conflict. De Minsk-akkoorden fixeerden de situatie aldus op de voor Rusland voordeligste manier en stelde het land in staat een eventuele oplossing in een spoor te leiden dat voor Rusland hanteerbaar was.
Maar de nu door het Amerikaanse Congres aangenomen wet geeft Rusland een totaal andere status - die van een staat, die een bedreiging vormt voor de westerse landen. Rusland wordt daarmee voor het eerst sinds het uiteenvallen van de USSR niet meer gevreesd als de spreekwoordelijke 'olifant in een porseleinkast' of als een regime, dat fouten maakt die voortkomen uit zijn geopolitieke complexen, maar als een staat die doelgericht, met alle mogelijke arsenalen, werkt aan een verzwakking van de eenheid van het Westen en aan een ondermijning van het vertrouwen van de bevolking ten opzichte van haar regeringen, middels de ondersteuning van radicale politieke krachten die zich tegen het establishment richten.
De wet creëert ook een omgeving voor een gigantische markt van tegen Rusland gericht beleid en informatie. Er zal grote vraag zijn naar alles wat licht kan werpen op de mechanismen van het functioneren van het Poetin-regime, de verhoudingen tussen de president en zijn omgeving en de ontmaskering van de medestrijders en vrienden van het staatshoofd. De Amerikaanse minister van Financiën zal, in overleg met de directeur van de nationale veiligheidsdienst en de minister van Buitenlandse Zaken ieder jaar een rapport presenteren over de sleutelfiguren van Rusland, de leden van de heersende elite, hun vermogen en bronnen van inkomsten, hun familieleden en hun financiële bezit.
Wat besloot het Congres?
Het Congres nam in juli 2017 bijna unaniem een wet aan die onder meer economische sancties tegen Rusland vastlegt. Conform de wet kan president Trump deze sancties niet op eigen initiatief en zonder het Congres opheffen of verzachten. De wet behelst o.m. het volgende.
- beperkt nieuwe leningen aan Russische financiële instellingen tot een looptijd van 14 dagen.
- beperkt nieuwe leningen aan de Russische energiesector tot 60 dagen.
- breidt de sectoren, die onder sancties vallen, uit met onder meer de spoorwegen, metaal- en mijnindustrie.
- verbiedt westerse bedrijven om met deze sectoren zaken te doen.
- biedt de mogelijkheid om – in overleg met de bondgenoten van de VS – om investeringen te verbieden in de bouw, modernisering en/of reparatie van Russische gas- en oliepijplijnen voor de export. Notabene. Deze maatregel is verzacht na protesten van de EU, die gevaar zag voor het project Nord Stream II.
- strekt de sancties uit tot boorprojecten naar olie buiten Rusland, als Russische bedrijven daarin een aandeel hebben van een derde of meer. Deze maatregel is verzacht – eerst was Russische deelname als zodanig verboden - na protesten van grote Amerikaanse en westerse energiebedrijven.
- eventuele maatregelen nemen tegen oligarchen en Russische regeringsfunctionarissen wegens corruptie en hun banden met president Poetin.
Ook de Amerikaanse president zal jaarlijks verslag doen van 'de organisatie van die media, die worden gecontroleerd en gefinancierd door de Russische regering'. Daarin zal standaard informatie worden opgenomen over de media, die de uitkomst van de verkiezingscampagnes in willekeurig welk Europees of Euraziatisch land hebben beïnvloed. Met inbegrip van directe steun voor politieke partijen, kandidaten, lobbycampagnes, niet-gouvernementele en maatschappelijke organisaties, zoals de hoofdredacteur van de Nezavisimaja Gazeta Konstantin Rentsjoekov heeft opgemerkt.
Maar al die datacollectie is helemaal niet voor binnenlands-Amerikaans gebruik: de VS zijn ook van plan een commissie te ondersteunen over persvrijheid in de Raad van Europa, naar analogie van de Venetiaanse commissie, die zich bezighoudt met het primaat van de wet. Die anti-Russische politiek zal onvermijdelijk ook in Europa systematisch op regeringsniveau gesteund worden. De Amerikaanse wet zet zo een kolossaal wereldwijd proces in gang dat in de VS en Europa een infrastructuur van anti-Russisch beleid moet creëren.
Overschrijding van de rode lijn
In Rusland wordt de binnenlandse politiek voor een groot deel bepaald door de buitenlandse. De kwalitatieve verandering van de geopolitieke crisis en van de positie van Rusland zal binnenslands leiden tot een ander machtsevenwicht tussen hen, die voorstander zijn van een 'progressieve' ontwikkeling en een herstel van de betrekkingen met het Westen en hen die gemeenlijk worden geschaard onder de anti-westerse samenzweringstheoretici.
De betrekkelijke 'progressievelingen', zoals de liberalen of vertegenwoordigers van het privézakenleven, verliezen zo hun laatste argumenten voor een verzachting van de buitenlandse politiek van Rusland. Hun tegenstanders krijgen de wind mee: de 'eeuwenoude anti-Russische politiek van het Westen' wordt in hun ogen nog sterker vereenzelvigd met de 'anti-westerse fronten in Rusland': mensenrechtenactivisten, media, ngo's, de oppositie. Oorlog is oorlog. Ongetwijfeld volgt er een nieuwe golf aanscherpingen in de wetgeving, die communicatie en visumregels aa banden leggen en een uitbreiding van de bevoegdheden van de veiligheidsdiensten vormen.
Anti-corruptiedemonstraties op 12 jun in Moskou
Tegelijkertijd schept de nieuwe situatie de voorwaarden voor een agressievere, principelozere gedragslijn van Rusland zelf in de buitenlandse politiek: een uitgesprokener activiteit in de informatiesfeer, een toename van cyber-aanvallen, inbraken in brievenbussen en servers, de ondersteuning van anti-mainstream-krachten - dat alles zal niet alleen toenemen maar ook extra menselijke en financiële middelen krijgen toebedeeld.
Zo leidt de nieuwe politiek van de VS tot een toename van de geopolitieke chaos en van policentrisme - Duitsland en Frankrijk zullen gedwongen worden vaker zelf in actie te komen en initiatieven te ontplooien, zonder rekening te houden met de VS. Die toenemende chaos is in deze situatie het enige 'zoet' voor Rusland en de logica 'hoe slechter, hoe beter' krijgt vaste grond onder de voeten. Rusland zal meer pogingen doen om betrekkingen aan te knopen met antiglobalisten, eurosceptici, radicalen, Realpolitiker in Europa en de VS. Moskou zal niet alleen potentiële bondgenoten bevoordelen, maar ageren tegen de mainstream. En we hoeven daarbij van het Kremlin geen bijzondere subtiliteit bij de keuze van zijn bondgenoten te verwachten.
De nieuwe geopolitieke situatie veroorzaakt een devaluatie van alle bestaande spelregels. Internationale principes, onofficiële invloedssferen, pogingen om langdurige overeenkomsten te sluiten - Moskou kan nergens meer op rekenen en zal zichzelf dus ook toestaan rode lijnen te overschrijden. De prijs voor concessies in Syrië wordt veel hoger, de angst voor negatieve gevolgen van een mogelijke escalatie in de Donbas neemt af. Rusland zal langzaam tot de slotsom komen dat een politiek van onvoorspelbaarheid, hardheid, disproportionaliteit en principeloosheid meer resultaat oplevert dat een politiek van dialoog met het Westen.
Deze nieuwe fase noopt tot grote bezorgdheid. Grotere chaos bergt de dreiging in zich van nieuwe conflicten, waaronder ook gewapende. De wereld betreedt een nieuw tijdperk, dat talloze fundamenten legt voor veelvormige, dynamische en onbeheersbare conflicten van een regionaal en wereldwijd kaliber.
Dit artikel is eerder gepubliceerd op de website Republic.ru