Na Obama’s jarenlange geduld dwingt president Trump nu het Kremlin om hom of kuit te kiezen: is Poetin bereid tot een ‘logische’ deal dat Rusland zijn militaire bases in Syrië mag houden maar Iran zijn Hizbollah moet terugtrekken? Volgens arabist Marcel Kurpershoek schudt Trump met zijn berekenende gok de kaarten in de Damascus-nexus opnieuw.
door Marcel Kurpershoek
In Syrië bewijst Trump opnieuw dat hij het tegengestelde van Obama is. Obama stond koel en pragmatisch tegenover Rusland. Zonder zijn principes en de sancties over Oekraїne en de Krim overboord te zetten, toonde Obama grenzeloos geduld met Rusland als het ging over Syriё. Zijn minister Kerry van Buitenlandse Zaken palaverde jaar in jaar uit met zijn Russische collega Lavrov over wapenstilstanden in Syriё.
Rusland gebruikte de tijd die daarmee verstreek om de militaire positie van Assad te consolideren en nieuwe offensieven voor te bereiden. Zelfs toen Aleppo werd ingenomen, bleef Kerry vastgeklonken aan de onderhandelingstafel, niet in het bezit van kaarten die indruk maakten op de andere partij.
In 2013 deinsde Obama terug voor zijn eigen ‘rode lijn’ die was overschreden door de inzet van chemische wapens door het Syrische regime. Poetin wierp hem een reddingsboei toe door in te stemmen met een plan om de chemische wapens uit Syriё te verwijderen onder VN-toezicht. Obama wilde zich niet in het Midden-Oosten verstrikken: zeker niet in een burgeroorlog waar islamitisch extremisme een steeds grotere rol speelde en waar niet duidelijk was welke Amerikaanse belangen in het geding waren.
Retorisch bleef Obama het Assad-bewind verwerpen. Tegelijkertijd vreesde hij voor een plotselinge instorting van het regime die islamitische radicalen ruim baan zou geven. In de praktijk had die angst de bovenhand en werd Assad op militair vlak zorgvuldig ontzien. Dat paste ook in Obama’s ambitie om geschiedenis te maken door een nieuwe wending te geven aan de Amerikaanse betrekkingen met Iran. Diplomatie was het instrument, niet het afvuren van Tomahawk kruisraketten.
Obama’s nucleaire akkoord met Iran verzinnebeeldde dat de principiële inzet op diplomatie geen hooggestemd idealisme is, maar een inzet die ook ‘werkt.’ Militair beperkte de Amerikaanse president zich tot luchtaanvallen op IS, een zowel binnenlands als internationaal onomstreden gebruik van wapens.
Frontlijnen in Syrië. Wikimedia Commons
Voorspelbare schaduwkant
Maar tegen het einde van Obama’s termijn werd de voorspelbare schaduwkant steeds zichtbaarder. In Syriё en Irak beschouwde Iran de opstelling van Obama als een vrijbrief om zijn pionnen te versterken. Toen Assad desondanks in het nauw kwam, greep Poetin in en kon de Russische luchtmacht hele steden platleggen. Het Kremlin negeerde het koor van Westerse afkeuring, in de wetenschap dat er geen rekening zou worden gepresenteerd. De rekening kwam vooral bij het Westen terecht. In de vorm van vluchtelingen en de Europese crisis daarover.
Behalve dat Assad aan de macht bleef en Rusland zijn bases in Syriё versterkte en ook zijn positie in Iran, slaagde Poetin er in om Turkije verder los te wrikken van de NAVO. Dat de Amerikanen kozen voor de Syrisch Koerdische PKK – voor Turkije de ergste ‘terroristen’ – als eerste bondgenoot tegen IS, was voor Poetin behulpzaam daarbij.
Onzeker over de Amerikaanse intenties, repten andere regionale leiders zich naar Moskou: uit Jordaniё, Egypte, zelfs de Arabische Golfstaten. Met een relatief beperkte inzet van middelen wist Poetin een strategisch multiplier-effect los te maken. Obama sprak schamper over het ‘moeras’ waarin Rusland zich begaf. Maar hij bleef blind voor de bredere effecten. Die kwamen niet van pas in zijn politieke kraam.
Even hoopte Damascus op Trump
De ironie wil dat Trump de Amerikaanse afzijdigheid tijdens de eerste crisis over de Syrische chemische wapens sterk aanmoedigde. Terwijl Obama later Poetin bezag met koele afstandelijkheid, liep Trump juist warm voor ‘deals’ met de sterke man in het Kremlin. En om de regionale cirkel rond te maken: waar Obama in de relatie met Iran een rol zag voor de ratio, beantwoordde Trump enthousiast het Iraanse beeld van de Amerikaanse ‘Grote Satan’ met dat van Iran als baarlijke duivel. Voor Trump was Assad weliswaar een slecht mens, maar niettemin een dam tegen IS. Gezien Trumps warme gevoelens voor de Egyptische dictator Sisi, die zich ook in Poetins sympathie mag verheugen, begon zelfs Damascus hoop te koesteren.
Een eenvoudige rekensom leerde niettemin dat Trumps stellingnames geen werkbaar geheel opleverden. De vernieuwing van Trump is echter dat inconsistentie geen zonde meer is, maar een onmisbare schijnbeweging in het politieke spel. Zo houdt Trump de handen vrij om vriend en vijand te verrassen – zelfs in het ongewisse te laten wie vriend of vijand is. Onvoorspelbaarheid is zijn handelsmerk. Moskou heeft al laten weten met zekere weemoed terug te denken aan de voorspelbaarheid van Obama.
Iran: onmisbaar in Damascus-nexus
Trump heeft de ambitie alle Amerikaanse records te breken in Israёl-vriendelijkheid. De meest serieuze dreiging voor Israёl komt van Iran en zijn vazal Hizbollah. Israёl heeft daarom na de Amerikaanse kruisraketten-aanval op de Syrische luchtmachtbasis laten weten dat alle lagen van zijn anti-raket afweersysteem gereed zijn. Met andere woorden: de afschrikwekkende werking van het Hizbollah arsenaal, met dank aan Iran, ligt retorisch in de prullenbak.
Syriё schoot onlangs voor het eerst raketten af op Israёlische vliegtuigen die Hizbollah-doelen in Syriё bestookten. De Israёlische minister Lieberman van Defensie dreigde meteen Assads hele luchtmacht weg te vagen. Iran en Hizbollah nestelen zich volgens Israёl op de Golan. Israёl laat keer op keer weten dat Assad na de herovering van Aleppo te veel praatjes krijgt.
De Amerikaanse kampioen in de categorie ‘pro-Israёl en anti-Iran’ is Donald Trump. Tegelijk wil hij ook een ‘deal’ met Poetin sluiten. Een logische ‘deal’ is om Poetin in het bezit te laten van Syrische bases voor zijn roestige vloot in ruil voor de verwijdering van Iran en Hizbollah uit Syriё (en vervolgens Libanon).
Probleem is alleen wel: Iran is het enige land dat honderd procent heeft geїnvesteerd in het politiek overleven van Assad en zijn maffia-entourage. Teheran en Damascus hebben elkaar in een dodelijke omhelzing. En zonder Assad en Iran kan Poetin voorlopig niet veel beginnen in Syriё. Bij het opnieuw schudden van de kaarten gaat het dus om de positie van Iran, Israёl en Rusland in de strategische nexus rond Damascus.
Poetin moet hom of kuit kiezen
De eerste chemische wapens-crisis gaf Obama een uitweg voor een ‘eervolle’ aftocht. Deze tweede crisis rond de chemische wapens geeft Trump een kans om Iran in de tang te nemen. En om Rusland aan te sporen te kiezen tussen hom of kuit. Daarmee doet hij precies het omgekeerde van Obama. Opnieuw is Iran daarin de spil.
Neemt Trump daarmee een ‘grote gok’, zoals NRC vrijdag stelde? Geen grotere gok dan Obama nam door niets te doen. Het beleid van Obama was zo uitgekiend dat het geen latere houdbaarheidsdatum had dan het einde van zijn termijn. Trumps principiёle flexibiliteit geeft hem manoeuvreerruimte die Obama niet had.
De aanval op de Syrische basis was vooral een signaal – een signaal dat Amerika in de regio niet langer het braafste jongetje van de klas is dat met zich laat sollen.
Borden na een pro-Poetinbetoging in Damascus. Foto Flickr
Kop uit het zand
Was de aanval met chemische wapens van de Syrische luchtmacht zelf doorslaggevend? Er gingen veel aanvallen met gifgas aan vooraf die onbeantwoord bleven. Na het zwijgen over tienduizenden doden – in grote meerderheid door acties van het Assad-regime, zoals de dertienduizend mensen die alleen al in de Sadnaya-gevangenis werden vermoord volgens Amnesty Interational – werd de net zo gruwelijke dood van tientallen aanleiding voor een koerswijziging.
Meer dan tweehonderdduizend burgers hebben inmiddels de dood gevonden in het Syrische slachthuis, veruit de meesten door geweld van het bewind in Damascus. Het Russische - zowel als het Iraanse - beleid in Syriё heeft als kern dat het Assad-regime de wettige regering van Syriё is. Ook dat is onderdeel van het strategische spel. Het argument kan ieder moment worden gebruikt tegen Turkije en de VS die ook troepen hebben in Syriё, tegen de zin van Assad. Gezien de onwil van Assad te onderhandelen over een transitie en zijn lange lijst oorlogsmisdaden is het de hoogste tijd voor Westerse landen om het Assad-bewind iedere vorm van legitimiteit te ontzeggen als er niet snel iets radicaal verandert. Dat vereist ook serieuze steun voor een gematigde, niet radicaal-islamitische oppositie. Het Westen kan zich liet langer laten chanteren met de dreiging van IS die Assad zelf heeft opgeroepen om het Westen te dwingen hem als het minste kwaad te kiezen. Dat laatste is een ridicule claim gezien de feiten van zes jaar oorlog. Alleen heel volhardende struisvogels houden daarvoor de kop in het zand.
De actie van Trump is een berekende gok. Maar het kan helpen eindelijk onze kop uit het zand te trekken.
Marcel Kurpershoek is voormalig Syrie-gezant van Nederland. Hij werkt als arabist aan New York University Abu Dhabi en maakt onder meer tv-documentaires over Arabische poëzie. Zie: https://www.alarabiya.net/programs/last-traveler.html