Poetin heeft alle reden om in zijn nopjes te zijn. Hij heeft in Syrië een bouwwerk van kaarten in elkaar gezet, met slimme tactische improvisatie en een intelligente strategie. Maar of dit op de lange duur winst oplevert, staat nog lang niet vast. Met het succes erft Rusland de problemen waarmee het zijn handen vol zal hebben, schrijft ex-diplomaat en arabist Marcel Kurpershoek.
door Marcel Kurpershoek
Een voorzet van spelverdeler Poetin, kwam terecht bij de rechtsbuiten van de tegenpartij: Trump. Die sprintte door de eigen linies heen, en plaatste de bal op het hoofd van Erdogan, de aanvaller van Poetins team. Erdogan aarzelde geen seconde en kopte de bal resoluut in het doel van Trumps team. Op de tribunes sprongen de aanhangers van het winnende team, Assad en Khamenei, juichend overeind en maakten een rondedans. Als geslagen honden dropen de verslagen Koerdische verdedigers af naar de middellijn om de grote winnaar, spelverdeler Poetin, geluk te wensen ⸺ en te vragen of hij opnieuw hun oefenmeester wilde zijn.
Politieke verslaggeving wil winnaars en verliezers, als een overzichtelijk sportduel. Voor leiders zijn triomfen in het buitenland nuttig om hun binnenlandse positie te versterken. En zoals Ivanka Trump stelde, hoe dingen worden gezien, is belangrijker dan hoe ze zijn. Dat is ook een feit. Wat zijn de andere feiten? En hoe gaat het verder in deze divisie van de competitie?
Erdogan en Poetin in Sotsji, op 22 oktober, nadat Turkse troepen Syrië waren binnengevallen. Foto Kremlin.ru
Trump gaf het groene licht aan Erdogan om Syriё binnen te vallen. Rojava, de gedroomde staat van de Syrische Koerden, werd door Trump gevoederd aan de Turkse wolf. Uit beide huizen van het Congres, de denktanks, en de liberale pers, stak een storm van verontwaardiging op. Dit was verraad van de bondgenoten die korte metten maakten met de terroristen van de Islamitische Staat. Trump maakte schijnbewegingen over sancties tegen Turkije, haalde een tijdelijk staakt-het-vuren binnen, en liet enige onduidelijkheid bestaan of hij uit heel Syriё zou terugtrekken. Ondertussen zijn de nieuwe feiten in Syriё onomkeerbaar.
Rojava altijd al onrealistisch project
De ballon van Rojava – dat altijd een onrealistisch en volstrekt onhaalbaar project was - is doorgeprikt. Dankzij hun ervaring met bondgenoten die hen in de steek laten, hielden de Koerden goed contact met de Russen en Assad en kunnen nu hun voordeel hiermee doen. Turkije heeft zijn zones aan de Syrische kant van de grens, en Russen en het Syrische regime patrouilleren andere delen van de grens. Trump gaat de verkiezingen in en kan dit bijschrijven op zijn beloftes om Amerika uit triljoenen dollars verslindende anti-terreur projecten in het Midden-Oosten en Afghanistan terug te trekken. De democraten kunnen daar een dobber aan krijgen, temeer omdat ook zij China als de enige werkelijke strategische dreiging voor de VS zien.
Trump moet het vooral hebben van de tweets waarin hij zichzelf bewierookt. Erdogan daarentegen wordt bejubeld door heel Turkije, zelfs door de oppositie die in de gevangenis zit. Zijn doordouwerij heeft zijn positie versterkt, na de verkiezingsnederlagen in Istanboel en Ankara.
Poetin oogst...
Poetin, de derde en belangrijkste hoofdrolspeler, heeft ook alle reden om in zijn nopjes te zijn. Hij heeft dit bouwwerk van kaarten in elkaar gezet, met slimme tactische improvisatie en een intelligente samenhangende strategie. Poetin heeft te maken met aanzienlijk meer facetten in dit spel dan Trump en Erdogan. Zijn berekeningen zijn navenant ingewikkelder en de risico’s dat iets misgaat groter. Net als Trump en Erdogan, vertrouwt hij daarbij vooral op eigen brein en instincten.
Voor Poetin lijkt het binnenlandse politieke rendement van Syriё over zijn hoogtepunt heen. De Russische interventie in 2015 heeft het Assad-regime gered. Daarmee heeft Poetin de Russische bases in het land zeker gesteld, en zijn invloed in het hele Midden-Oosten een nieuwe dimensie gegeven. Obama en anderen voorspelden dat Rusland zou wegzinken in het drijfzand of afstevende op een nieuw militair debacle als in Afghanistan. Die zelfgenoegzame verwachtingen zijn geloochenstraft door Poetins successen. Maar onderhand begint de vraag te prangen waarheen die successen leiden.
Wanneer gaat Poetin oogsten en wat is de oogst? 'Laat anderen vechten over die bloedzanden,' zei Trump. De Harvard hoogleraar Stephen Walt zegt hetzelfde: 'Als Rusland en Iran in Syriё blijven, pompen ze steeds meer middelen in een land van minimaal strategisch belang.' Win-win voor Amerika dus.
Maar wat?
In Moskou is ook niet iedereen overtuigd. Volgens de liberale oppositiepoliticus Grigori Javlinski draait Poetin de Russen een rad voor ogen. Rusland staat te kijk als de patroonheilige van alle onderdrukkende, autoritaire regimes, waarvan dat van Assad de meest grootschalige en huiveringwekkende misdaden op zijn geweten heeft. Verder werkt Rusland in Syriё vooral voor de rekening van Iran. Wat dit Moskou gaat opleveren in echt vitale kwesties als Oekraїne en opheffing van sancties is onduidelijk. Poetin heeft bereikt dat Rusland opnieuw wordt gezien als grootmacht waarmee het kwaad kersen eten is. In het Midden-Oosten heeft Poetin zich zo gepositioneerd dat alle partijen⸺die veelal lijnrecht tegenover elkaar staan⸺ het een halszaak vinden om goed contact met Moskou te hebben. Dat houdt het risico in dat Rusland onder druk staat om partij te kiezen.
De wet van de verminderende opbrengsten slaat toe. In de opiniepeilingen scoren zowel Poetin als de interventie in Syriё steeds slechter bij de Russen. Onvrede over de economie en corruptie neemt toe. Vier jaar geleden beloofde Poetin dat het militaire ingrijpen niet langer dan een jaar zou duren. Stabilisering van de situatie in Syriё, met behoud van wat bereikt is, begint dus te dringen. Dat is één manier om het akkoord van Poetin met Erdogan te begrijpen. De andere manier is de dans waarmee Poetin een niet onwillige Erdogan steeds verder wegvoert van de NAVO, met hulp van de Euraziatische nationalisten in Turkije.
De aanhangers van Poetin zien 'de deal van de eeuw' voor het grijpen liggen. Een chauvinist als Alexander Artamonov schrijft: 'De grootste winnaar van dit conflict is Rusland, dat zijn doelstellingen heeft bereikt tegen minimale kosten.' Maar de Russische minister van defensie heeft er nieuwe zorgen bijgekregen. Om zich in gunstige omstandigheden terug te trekken, vond Amerika het nodig in Afghanistan en Irak eerst een 'surge' te ondernemen: eerst meer troepen en materiaal om daarna met wapperend vaandel helemaal terug te trekken. Dat liep voorspelbaar op een mislukking uit. Russische militaire analisten zien die bui al hangen, schrijft Maxim Soetjskov.
Een andere onaangename erfenis zijn duizenden gevangenen van IS die bivakkeren in de voormalige Amerikaanse zone.
Hoe gaat Poetin zich hieruit redden? Wordt het een opeenstapeling van successen die bij elkaar opgeteld een nederlaag opleveren?
Positie Teheran verzwakt
Poetins scenario ziet er wellicht uit als volgt. In de eerste plaats moeten de nieuwe feiten op de grond worden verwerkt. Hoe dat gebeurt is bepalend voor de Russische diplomatieke manoeuvres.
Het treft dat Iran bij het Russisch-Turkse akkoord nauwelijks een rol heeft gespeeld. Een ander teken van de verzwakkende positie van Teheran zijn de massale publieke protesten in Irak en Libanon. Die zijn ingegeven door economische onvrede, maar richten zich daarnaast tegen Iran, dat met de corrupte sectarische machthebbers in die landen aan de touwtjes trekt. Voor wat in Libanon en Irak speelt kan Syriё met geen mogelijkheid ongevoelig blijven.
Poetin met de Iraanse president Rouhani en Erdogan in februari dit jaar in Sotsji. Foto Kremlin.ru
Poetin en Erdogan hebben in de loop van de jaren talloze uren met elkaar gesproken. Zij kennen elkaar als geen andere wereldleider hen kent. Met Iran heeft Poetin geen vergelijkbare relatie: Khamenei is een even ongrijpbare als voorspelbare schim; en president Rouhani heeft geen werkelijke macht en voor zover hij invloed heeft, is die verzwakt. Zowel Erdogan als Poetin hebben herhaaldelijk laten blijken dat zij met Trump als persoon zaken kunnen doen, anders dan met de politieke gevestigde orde in de Verenigde Staten. Trump weet dat en zal op zijn beurt die kaart uitspelen als het hem uitkomt.
Het officiёle podium voor Poetins plan heet het Astana-proces, zo genoemd naar de hoofdstad van Kazachstan. Pro-forma doen het Syrische regime en oppositie mee, maar het gaat om Rusland, Iran en Turkije. Toen de VN-bemiddeling in Syriё vastliep, werd in Astana de basis gelegd voor wat nu gebeurt. Want inmiddels is duidelijk dat de Turkse inval tot achter de komma is voorbereid met Moskou. De militaire bewegingen van de Turken en de Russen grepen als raderen in elkaar, zonder dat het tot een confrontatie kwam met Syrische troepen. De aanvankelijke kritische geluiden van Moskou waren wellicht bedoeld voor consumptie van de opinie in Teheran en Damascus en bij de Koerden.
Nieuwe Syrische grondwet
Wat onder de Astana-vlag is bereikt, wil Moskou inbrengen in de VN⸺uiteraard onder Russische voorwaarden. Een eerste stap is het VN-overleg over een nieuwe Syrische grondwet. Daarin moeten de beginselen worden opgenomen voor een politieke 'oplossing’. Rusland heeft al laten weten dat het woord 'Arabisch' moet worden geschrapt uit de naam van de republiek. Dat is vooral een tegemoetkoming aan de Koerden. Een tweede element is een minder gecentraliseerde structuur van het landsbestuur. Beide gaan lijnrecht in tegen de instincten van het regime in Damascus. Assads ideologie is die van de autoritaire, hyper-gecentraliseerde, Arabisch nationalistische ideologie van de Baath-partij. Maar Moskou ziet het als essentieel voor een vergelijk tussen de Koerden en Damascus. Ook begrijpt Moskou dat simpelweg herstel van de situatie van tien jaar geleden, zoals Assad onwrikbaar volhoudt, niet de Syrische stabiliteit oplevert die Poetin nodig heeft.
Assad eet dit met lange tanden. Zie de lichaamstaal van de Syrische minister in zijn gesprek met de VN-gezant hierover, onder de dreigende blik van zijn allesziende en alleshorende chef Assad.
Om Assad en zijn regime toch zo ver te krijgen zijn onopgeloste problemen van dat regime behulpzaam als stok achter de deur: in de eerste plaast de grote stukken van Noord-Syriё die Turkije onder controle heeft: Idlib, Afrin, en nu een oostelijke 'veilige zone'. Zo wordt het voor Assad ook kiezen of delen.
Hoe Turkije gaat meespelen blijft de vraag. Erdogans lijfblad, Yeni Şafak, heeft alles boven de lijn Aleppo – Mosul, de noordelijke hoofdstad van Irak, verklaard tot Turkse 'strategische prioriteit'.
De Pax Russica zal er zijn handen vol aan hebben. Zoals Trenin schreef: 'Moskou leert nu dat de beloning voor succes een nieuwe serie problemen is.'