Buiten Rusland zijn velen huiverig om steun uit te spreken aan de Russische oppositiepoliticus Navalny vanwege diens vermeende (extreem-)nationalistische ideeën. Hoe onwelriekend zijn Navalny’s ideeën écht? En waarom is het niet erg als Navalny een beetje nationalistisch is?
door Max Bader
Aleksej Navalny is sinds een jaar of vijf de belangrijkste oppositiepoliticus van Rusland. In de afgelopen maanden is zijn politieke gewicht verder toegenomen. Begin maart publiceerde zijn Fonds ter Bestrijding van Corruptie een film waarin de omvangrijke corruptie van premier Medvedev wordt blootgelegd. De film is inmiddels door miljoenen Russen bekeken, en heeft de premier serieuze reputatieschade toegebracht. Op 26 maart werden door heel Rusland demonstraties georganiseerd waarin de deelnemers een antwoord eisten op de beschuldigingen uit de film. De demonstraties waren opmerkelijk vanwege het opvallend grote aantal jonge mensen en het feit dat de demonstraties in een groot aantal steden plaatsvonden.
Navalny presenteert zich met vrouw en kinderen als kandidaat-president
Navalny is van plan mee te doen aan de presidentsverkiezingen van 2018, en heeft inmiddels het voor zijn kandidatuur benodigde aantal handtekeningen verzameld. Deze week werd bekend dat binnen de presidentiële administratie een speciale eenheid is opgezet die het gevaar Navalny moet gaan bestrijden. Navalny heeft de wind in de zeilen. Zijn aanhang neemt toe, en door de meeste oppositioneel gestemde Russen wordt hij gezien als onbetwiste leider. Eén van de weinige zaken die Navalny dwars zitten - naast natuurlijk tegenwerking en vervolging door de Russische autoriteiten – is dat hij door sommigen wordt bestempeld als een nationalist met onwelriekende ideeën.
Vreemd genoeg is dit voornamelijk het geval buiten Rusland. Werkelijk ieder profiel over Navalny dat in Westerse media (zoals NRC, BBC, die Welt) verschijnt, vermeldt dat hij enkele keren aanwezig is geweest bij de Russische Mars, een jaarlijkse manifestatie van nationalisten waar ook radicale nationalisten aan meedoen. Daarnaast wordt regelmatig verwezen naar onhandige, al dan niet uit de context gerukte uitspraken die Navalny een jaar of tien geleden gedaan heeft, en die de indruk kunnen wekken dat hij een racist is.Door de berichtgeving over Navalny in Westerse media is bij velen het beeld ontstaan dat hij niet zo’n kosjere jongen is. Poetin is misschien een schurk, maar de oppositie tegen hem is niet veel beter.
Desinformatie
De suggestie dat Navalny er ultra-nationalistische of xenofobe ideeën op na houdt die hem onverteerbaar maken in het Westen is koren op de molen voor de Russische desinformatiemachine. Wanneer media als RT en Sputnik over Navalny berichten wordt vaak de gelegenheid aangegrepen om het publiek er aan te herinneren dat hij een racist is die heult die met neo-nazi’s. Het is moeilijk na te gaan maar mogelijk dat de Russische desinformatie in het Westen over Navalny doorsijpelt in de beeldvorming over hem.
Er is alle reden om aan te nemen dat het wel meevalt met het onsmakelijke gedachtegoed van Navalny. Hij wordt omringd door een groep mensen, onder wie Alboerov, Jarmysj, Ljaskin, Roebanov, Sobol en Volkov, die verbonden zijn aan zijn Fonds ter Bestrijding van Corruptie. Geen van deze mensen staat er om bekend nationalist te zijn. Binnen de Russische oppositie is het vermeende onsmakelijke gedachtegoed geen issue. Navalny wordt gesteund door een brede groep aan oppositie-activisten, onder wie activisten die bij uitstek bekend staan om hun liberale ideeën. Navalny wordt ook niet actief gesteund door nationalistische groeperingen, en in Rusland komt het bij niemand op dat dit voorname bondgenoten van hem zouden kunnen zijn. Bij demonstraties die door Navalny en zijn mensen worden georganiseerd worden geen nationalistische leuzen geroepen. Veel van Navalny’s meest fanatieke aanhangers zijn juist progressieve millennials.
Visumplicht voor Kaukasiërs en Centraal-Aziaten
De ‘nationalistische’ ideeën van Navalny die wel eens aandacht krijgen zijn er twee. Het is Navalny een doorn in het oog dat Moskou de republieken van de Noordelijke Kaukasus, waaronder Tsjetsjenië, met grote hoeveelheden geld subsidieert. In theorie zijn die subsidies bedoeld voor economische ontwikkeling, maar in werkelijkheid wordt veel van het geld achterover gedrukt of op dubieuze wijze besteed. Stuitend met name zijn de prestigeprojecten van de despotische president van Tsjetsjenië Ramzan Kadyrov die uit federale fondsen worden betaald. Navalny roept regelmatig om de geldstroom naar de Noordelijke Kaukasus stop te zetten. In zijn verkiezingsprogramma komt dit onderwerp overigens niet voor.
Navalny’s gematigd nationalisme maakt hem waarschijnlijk juist zo geschikt als oppositieleider
Het tweede ‘nationalistische’ idee van Navalny is om een visumplicht in te voeren voor de landen van de Zuidelijke Kaukasus (Georgië, Armenië en Azerbeidzjan) en Centraal Azië. Er zijn miljoenen Kaukasiërs en Centraal-Aziaten die zonder verblijfsvergunning illegale arbeid in Rusland verrichten, wat Navalny evenals de meeste andere Russen als een probleem ziet. De overheid lijkt weinig te doen om de illegale arbeid tegen te gaan, vermoedelijk vanwege de corrupte belangen die ermee gemoeid zijn.
Beide kwesties hebben te maken met corruptie, hét thema van Navalny en zijn organisatie. Het onderwerp visumplicht voor de landen van de Zuidelijke Kaukasus en Centraal Azië is het enige onderwerp in zijn verkiezingsprogramma dat je met enige wil als nationalistisch zou kunnen bestempelen. Het grootste deel van zijn programma gaat over corruptie. Hij laat zich zelden uit over kwesties die geassocieerd worden met nationalisme, zoals de annexatie van de Krim, of de positie van de Russisch Orthodoxe kerk. Hij roept bovendien op om de militaire activiteiten in Oekraïne en Syrië te staken, en nauwere relaties met Europa na te streven.
Navalny is een nationalist in de mate en op de manier dat veel politieke leiders in Centraal en Oost-Europa dat ook zijn. Als Navalny president wordt - voorlopig een illusie - zal hij waarschijnlijk niet de Krim aan Oekraïne retourneren. Je kunt wensen dat de volgende president van Rusland een postmoderne gedichtenschrijvende mensenrechtenactivist zal zijn, maar realistisch is dat niet. Navalny's gematigd nationalisme maakt hem waarschijnlijk juist zo geschikt als oppositieleider.
Als er een serieus alternatief komt voor Poetin, zal dat iemand moeten zijn die een zekere klik heeft met de Russische bevolking. Eerdere oppositieleiders hadden dat niet. Bovendien: wanneer Poetin van het toneel verdwijnt, zal Rusland een bepaalde vorm van nationalisme nodig hebben om zich te consolideren en heroriënteren, ongeveer zoals ook de staten van Centraal en Oost-Europa dat nodig hadden na 1989. Navalny heeft gematigde denkbeelden, een uitzonderlijk organisatietalent, democratische overtuigingen, en een grote afkeer van wellicht het grootste probleem van Rusland - corruptie. Wanneer men uitkijkt naar een serieus alternatief voor Poetin is bijna geen geschiktere kandidaat denkbaar.
Dit artikel werd eerder gepubliceerd op Leiden Rusland Blog