Op 18 september kiezen de Russen een nieuwe Staatsdoema. De Doema wordt vaak gekarakteriseerd als een marionet die bij het aannemen van wetten orders uit het Kremlin volgt. Klopt dit beeld? Welke functies vervult het parlement? En welke erfenis laat de Doema van 2011-2016 na?
door Max Bader
Niet heel anders dan de Tweede Kamer werkt de Russische Doema wetsvoorstellen uit, bespreekt ze in commissies, stemt voor of tegen in plenaire vergaderingen, en stuurt ze na aanname door naar de Federatieraad, het hogerhuis van de Federale Vergadering, ofwel het parlement. Maar daarmee houdt de vergelijking met de Tweede Kamer wel op. De huidige convocatie van de Doema valt met de beste wil van de wereld geen volksvertegenwoordiging te noemen.
Miljonairs en beroepspolitici
Dit heeft voor een deel te maken met de kieswet op grond waarvan de leden van de Doema in 2011 werden gekozen. Bij de verkiezingen van 2011 konden de burgers slechts kiezen uit zeven partijen die op dat moment geregistreerd waren. De meeste onderscheiden zich niet noemenswaardig in ideologisch opzicht en sommige zijn niet op initiatief van burgers gecreëerd, maar top down, door de strategen van de president. Er was geen mogelijkheid om, via voorkeursstemmen of in kiesdistricten, te stemmen op personen. Om meer stemmen te trekken selecteerden de partijen beperkte aantallen kandidaten ‘uit de bevolking’, zoals artsen en onderwijzers. Maar het overgrote deel van de huidige ‘volksvertegenwoordigers’ zijn miljonairs, beroepspolitici en anderszins mensen die ver van de bevolking af staan (zoals sporters en artiesten) en geen achterban hebben. In Nederland mag worden geklaagd over de kloof tussen burgers en de politiek, maar het is niets vergeleken met Rusland.
Buitenlandse agenten
De Doema van 2011-2016 zal waarschijnlijk het meeste in herinnering blijven door de repressieve wetten die in de afgelopen jaren zijn aangenomen. Boetes en straffen voor vergrijpen tijdens demonstraties zijn drastisch verhoogd. Non-gouvernementele organisaties die buitenlands geld aannemen kunnen worden gedwongen zich te afficheren als ‘buitenlandse agenten’. Bloggers met meer dan drieduizend lezers moeten zich registreren en vallen onder de mediawet. De definities van ‘laster’ en ‘extremisme’ zijn zodanig opgerekt dat grote groepen personen zouden kunnen worden vervolgd. En een recent aangenomen wet breidt de mogelijkheden van de FSB, de voornaamste veiligheidsdienst, uit om burgers in de gaten te houden. Dit zijn wetten die niet de uitkomst zijn van maatschappelijke discussie, maar die horen bij een autoritair geregeerde staat. Anders gezegd, dat deze wetten zijn aangenomen laat zien dat de Doema geen volksvertegenwoordiging is, maar een instrument van een autoritair regime.
Een ander voornaam verschil met volksvertegenwoordigingen in democratieën zit in de beperkte betekenis van de Doema: weinigen zullen de illusie hebben dat veel afhangt van wat in de Doema wordt besproken of hoe in de Doema wordt gestemd. Ze neemt geen autonome positie in, en politieke verandering wordt niet vanuit de Doema geïnitieerd. Dat is deels een uitvloeisel van de grondwet van 1993, die onder bijzondere omstandigheden werd aangenomen. Het eerste parlement van de republiek Rusland, onafhankelijk geworden na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991, was nog de oude Opperste Sovjet, gekozen in 1990. Zij had nog veel communistische leden.
Na de beschieting
In 1992-1993 verzette de Opperste Sovjet zich fel tegen de draconische economische hervormingen van Jeltsin en de regering. Dat maakte het doorvoeren van die shock therapie bijna onmogelijk. Het doorlopende conflict tussen het parlement en de regering deed Jeltsin in oktober 1993 besluiten het parlement te ontbinden, ook al had hij strikt genomen niet het recht dit te doen. Toen het parlement weigerde zich naar huis te laten sturen, nam de confrontatie een gewelddadig karakter aan. Dat eindigde met de beschieting van het parlementsgebouw door het leger en de arrestatie van een aantal parlementsleden. In december 1993 mochten de Russen in een referendum stemmen over een nieuwe grondwet. Het was geen verrassing dat de nieuwe grondwet, die nog altijd geldig is, grote volmachten toekende aan de president ten koste van het parlement.
Bestorming Witte Huis
Niettemin was de Doema in de jaren negentig nog steeds een plaats waar felle oppositie werd geleverd en waar debatten over serieuze kwesties werden gevoerd. Inmiddels is het nagenoeg ondenkbaar dat de Doema wetgeving zou blokkeren die door Poetin is voorgesteld of wordt gesteund. Door de gewijzigde politieke verhoudingen, en de dominantie van Poetins partij Verenigd Rusland, worden in de Doema geen debatten meer gevoerd die je zou willen volgen. Tekenend is dat in de jaren negentig veel vechtpartijen plaatsvonden in de Doema en tegenwoordig nog maar zelden. Nu zijn vechtpartijen in het parlement niet bepaald fraai, maar ze laten wel zien dat het écht ergens om gaat.
Partij van de macht
In de laatste Doema zaten vier partijen: Verenigd Rusland, de Communistische Partij van de Russische Federatie (CPRF), Rechtvaardig Rusland, en de Liberaal-Democratische Partij van Rusland (LDPR). Verenigd Rusland is begin jaren 2000 ontstaan uit een samenvoeging van andere partijen en geldt als de ‘partij van de macht’. Behalve onvoorwaardelijke steun voor president Poetin is het moeilijk te zeggen waar Verenigd Rusland in ideologische zin voor staat, laat staan hoe de partij zich ideologisch van andere partijen onderscheidt. De CPRF is een doorstart van een deel van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie. Tegenwoordig is de partij alleen nog in naam communistisch. Ze komt met name op voor het verhogen van de pensioenen, het behoud van sociale voorzieningen, en het in leven houden van onrendabele industrieën.
Rechtvaardig Rusland is in 2006 van bovenaf gecreëerd als ‘satellietpartij’, d.w.z. een partij die loyaal is aan het regime en in grote mate wordt gecontroleerd. De oorspronkelijke functie van Rechtvaardig Rusland was vermoedelijk voorkomen dat te veel mensen die om de een of andere reden niet voor Verenigd Rusland kozen op de communisten zouden stemmen. De partij bestaat uit een bont gezelschap van individuen, inclusief relatief liberale figuren maar ook omstreden conservatieve politici. Het is moeilijk aan te geven waar Rechtvaardig Rusland echt voor staat.
Persoonlijk vehikel
De Liberaal-Democratische Partij van Rusland, ten slotte, is, zoals Russen zelf vaak zeggen, noch liberaal noch democratisch. Ondanks de soms felle retoriek tegen de autoriteiten, is ze op cruciale momenten altijd loyaal aan de overheid. De partij is al sinds de vroege jaren negentig het persoonlijk vehikel van Vladimir Zjirinovski, één van de meest kleurrijke personen in de Russische politiek. Zjirinovski staat bekend om zijn extreme uitspraken en driftig gedrag. Ten tijde van de recente crisis met Turkije stelde Zjirinovski nog voor een kernbom op Istanboel te gooien. Met zijn oorlogszuchtige taal werd Zjirinovski lange tijd gezien als een niet al te serieus te nemen figuur, een useful idiot voor het Kremlin. Inmiddels is hij opgeschoven in de richting van het politieke establishment.
Zjirinovski (links) en de leider van de Communistische Partij Zjoeganov. Foto: Kremlin.ru
De drie partijen naast Verenigd Rusland vormen samen wat in Rusland genoemd wordt de ‘constructieve oppositie’. Met de term ‘constructieve oppositie’ wordt impliciet gezegd dat partijen en bewegingen die hier niet bijhoren, zoals de democratische oppositie, ‘destructief’ zijn. ‘Constructieve oppositie’ betekent in de Russische context met name dat de betreffende partijen nooit demonstraties organiseren tegen het regime of het aftreden van president Poetin eisen. Van échte oppositie is in de Doema nauwelijks sprake.
Oppositie monddood
Er zijn drie parlementariërs van Rechtvaardig Rusland die zich hebben gemanifesteerd als oppositiepolitici. Alledrie kwamen hierdoor in de problemen. Ilja Ponomarjov was de enige die in 2014 tegen de annexatie van de Krim stemde. Niet lang hierna werd hij beschuldigd van corruptie. Tijdens een reis naar de Verenigde Staten besloot hij om niet terug te keren naar Rusland uit angst voor vervolging. In 2016 werd hem vervolgens wegens het missen van teveel parlementszittingen zijn mandaat ontnomen. Pikant is dat bij de stemming daarover zestig procent van de Doemaleden zelf afwezig was.
Gennadi Goedkov uitte tot verrassing van velen felle kritiek naar aanleiding van de grootschalige fraude tijdens de verkiezingen van 2011. Ook Goedkov werd vervolgens van corruptie beticht en zijn mandaat werd hem in 2012 ontnomen. Goedkovs zoon Dmitri ontpopte zich vanaf 2011-2012 ook als oppositiepoliticus. Hij heeft zijn zetel in de Doema weten te behouden, maar wordt sinds een bezoek aan de Verenigde Staten beschuldigd van samenspanning met de Amerikanen en staat om die reden onder druk.
Filiaal
Volgens de grondwet heeft de presidentiële administratie, bevolkt door Poetins persoonlijke medewerkers, niet het recht van initiatief, d.w.z. het recht om wetten voor te stellen. Toch wordt breed aangenomen dat de meeste belangrijke wetten, waaronder de genoemde repressieve wetten, juist uit haar koker komen. De Doema wordt daarom wel eens gekarakteriseerd als ‘filiaal van de presidentiële administratie’, waar wetswijzigingen worden uitgewerkt tot wetsvoorstellen. Het is waarschijnlijk geen toeval dat de huidige parlementsvoorzitter Sergej Narysjkin vóór zijn benoeming enkele jaren hoofd was van de presidentiële administratie.
Als ‘filiaal van de presidentiële administratie’ is de Doema in wezen een schakel van het overheidsapparaat met een uitvoerende taak, en zonder autonome positie. Veel aangehaald zijn de woorden van voormalig parlementsvoorzitter Boris Gryzlov uit 2003: ‘Ik vind dat de Staatsdoema niet een plek moet zijn waar politieke gevechten worden gevoerd of waar men bepaalde politieke leuzes en ideologieën moet verdedigen, maar een plek waar men zich bezig moet houden met constructieve, effectieve wetgevende activiteit’.
Voor én tegen
Dat de Doema primair orders uit het Kremlin opvolgt wordt gesuggereerd door het gemak waarmee tegenstrijdige wetten worden aangenomen. In 2005 stemde de voltallige fractie van Verenigd Rusland ogenschijnlijk in volle overtuiging voor een nieuw kiesstelsel van volledige proportionele vertegenwoordiging. In 2014 stemde Verenigd Rusland even eensgezind voor de terugkeer naar een gemengd kiesstelsel. Vanzelfsprekend was de Doema in 2005 niet dezelfde als in 2014, maar Verenigd Rusland was ook toen de dominante fractie, en veel van de leidende personen waren dezelfden als in 2005. In 2005 stemde Verenigd Rusland voor het aanscherpen van de regels voor de registratie van politieke partijen waardoor het aantal partijen in een paar jaar tijd kromp van bijna honderd naar zeven. In 2011 stemde Verenigd Rusland juist weer voor het versoepelen van de regels, waardoor in een paar jaar tijd zo’n zeventig nieuwe partijen werden gevormd. In december 2011 stelde president Medvedev voor om smaad te decriminaliseren, in overeenstemming met Europese normen. Verenigd Rusland stemde eensgezind voor; zeven maanden later draaide ze die wetswijziging weer even eensgezind terug.
Annexatie van de Krim
De Doema dient ook om het beleid van de president en de regering te helpen legitimeren. Dit is belangrijk op cruciale momenten zoals tijdens de annexatie van de Krim. De grote eensgezindheid in beide huizen van de Federale Vergadering over de bezetting van de Krim heeft zeker bijgedragen aan de indruk, in Rusland en het buitenland, dat de annexatie niet alleen door Poetin en de zijnen werd gesteund, maar door de Russen in het algemeen.
Sinds die bezetting hebben antiwesterse en anti-Oekraïense hysterie in Rusland een hoge vlucht genomen. Een aantal Doemaleden manifesteert zich in het bijzonder als bestrijders van het Westen. Zo beweerde Jevgeni Fjodorov van Verenigd Rusland, bijvoorbeeld, dat de liedjes van de overleden cultzanger Viktor Tsoj van de band Kino niet door hemzelf maar door de CIA werden geschreven met als doel om de Sovjet-Unie te verzwakken.
Album van cultzanger Viktor Tsoj
En de communist Vadim Solovjov suggereerde dat de griepgolf die in januari van dit jaar over Rusland ging een complot was van de Verenigde Staten tegen Rusland. Niet zelden zit er een element van hypocrisie in het patriottisme van de Doemaleden. Sergej Zjeleznjak, die zich profileert als een van ‘s lands meest uitgesproken patriotten, bijvoorbeeld, stuurt zijn dochters naar scholen in Groot-Brittanië en Zwitserland.
Lobbymachine
Naast ’filiaal van de presidentiële administratie’ heeft de Doema een reputatie als grote lobbymachine. Als lobbyisten zijn de leden van Doema natuurlijk niet per se anders dan veel van hun ambtsgenoten elders in de wereld. De volksvertegenwoordigers hebben invloed op wat precies wel en niet in een wet terecht komt en hoe de wet wordt geformuleerd en staan in direct contact met de regering en de ministeries. Grote bedrijven en machtige individuen gebruiken de Doemaleden om invloed uit te oefenen op het wetgevende proces. Veel invididuele Doemaleden staan er om bekend dat zij de belangen van één of meerdere bedrijven vertegenwoordigen. Dat lobby-activiteiten ruime mogelijkheden bieden voor zelfverrijking verklaart waarom een plek in de Doema zo begeerd wordt.
Van de huidige Doemaleden zijn er tientallen, met name van Verenigd Rusland, onderwerp geweest van grootschalige corruptieschandalen die in de meeste gevallen zijn gerelateerd aan lobby-activiteiten en omkoping. Maatregelen die worden genomen om corruptie te bestrijden hebben beperkt effect. Sinds enkele jaren moeten parlementsleden jaarlijks een declaratie invullen van hun bezittingen en die van hun naaste familieleden. Vaak komt daarbij aan het licht dat bezittingen op naam staan van niet-werkende familieleden, met name echtgenoten, maar soms ook schoonmoeders en neefjes. In de afgelopen vijf jaar is maar liefst een kwart van de Doemaleden gescheiden, in veel gevallen met het ogenschijnlijke doel om hun eigenlijke vermogen verborgen te houden. De corruptieschandalen zijn geen aanleiding geweest om de betreffende Doemaleden hun mandaat te ontnemen. Er zijn ook Doemaleden van wie vermoed wordt dat ze zich schuldig hebben gemaakt aan bijzonder zware misdaden.
Zo wordt buiten Rusland algemeen aangenomen dat Andrej Loegovoj de hoofddader was van de moord op de ex-KGB'er Aleksandr Litvinenko, die in 2006 in London werd vergiftigd met polonium-210. In 2007 belandde Loegovoj op plaats twee van de partijlijst van de LDPR. Sindsdien is hij lid van de Doema en hij zal dat waarschijnlijk ook de komende jaren nog blijven. De vermoedelijke moordenaars van Boris Nemtsov komen uit de omgeving van het Tsjetsjeense Doemalid Adam Delimchanov, Doemalid voor Verenigd Rusland sinds 2011.
Plagiaat
De bedenkelijke ethiek van veel Doemaleden blijkt ook uit hun houding ten aanzien van wetenschappelijke integriteit. In de Doema zitten 133 volksvertegenwoordigers met een postgraduate wetenschappelijke graad. De organisatie Dissernet heeft 94 proefschriften van die volksvertegenwoordigers kunnen inzien, en daarbij in maar liefst 51 gevallen plagiaat ontdekt, waaronder in het proefschrift van parlementsvoorzitter Narysjkin.
Parlementsvoorzitter Narysjkin in gesprek met Poetin. Foto: Kremlin.ru
Van de 39 proefschriften die men niet kon inzien is het volgens Dissernet in 20 gevallen aannemelijk dat het gaat om ‘spookproefschriften’, d.w.z. de proefschriften zijn nooit geschreven. Naar aanleiding van het onderzoek van Dissernet is, voor zover bekend, slechts drie Doemaleden de wetenschappelijke graad ontnomen. Geen enkele volksvertegenwoordiger is om plagiaat zijn parlementszetel kwijtgeraakt.
Door de repressieve wetgeving, grootschalige corruptie, en plagiaatkwesties heeft de Doema een niet al te beste reputatie in de ogen van Russen. Vermoedelijk om dat slechte image te compenseren zitten in de Doema enkele tientallen populaire artiesten, winnaars van Olympische medailles, kosmonauten, en andere eerzame personen. Desondanks is volgens opiniepeilingen het vertrouwen in de Doema en Verenigd Rusland aanzienlijk lager dan het vertrouwen in president Poetin.
Analyses van de uitslagen van de verkiezingen van 2011 laten zien dat op veel plekken waar geen stemfraude plaatsvond, slechts een kwart tot een derde van de kiezers op Verenigd Rusland stemde, bij een opkomst van iets meer dan vijftig procent. Door grootschalige fraude kwam het stemmenpercentage voor Verenigd Rusland in de officiële uitslagen uit op 49 procent; dankzij de kiesdrempel net genoeg voor een meerderheid van de zetels. Als we de opiniepeilingen moeten geloven is het vertrouwen in Poetin na 2011 – met name door de bezetting van de Krim – toegenomen. Dit lijkt echter niet op te gaan voor Verenigd Rusland.
Terugkeer naar twee lijsten
Het regime heeft een aantal maatregelen genomen om een meerderheid voor Verenigd Rusland in de nieuwe convocatie van de Doema veilig te stellen. De belangrijkste is de terugkeer naar een verkiezingssysteem waarin de helft van de parlementsleden op individuele titel in districten wordt gekozen. Gezien het overwicht van Verenigd Rusland en het repressief klimaat op veel plekken in Rusland zal het relatief eenvoudig zijn om het overgrote deel van de 225 afzonderlijke verkiezingen in districten te winnen. In het nationale deel van de verkiezing, waarin kiezers stemmen op een partij, hoeft Verenigd Rusland dan nog maar een relatief klein percentage te halen om een meerderheid in de Doema af te dwingen. Met opnieuw een meerderheid voor Verenigd Rusland is er weinig reden aan te nemen dat de nieuwe Doema wezenlijk anders zal functioneren dan de Doema van de afgelopen vijf jaar.