De gruwelijke pijnkreten van Aleksej Navalny en het gevecht om hem naar een veilig en deskundig ziekenhuis in Berlijn te vervoeren, zullen niet gauw vergeten worden. Op de vragen wie de aanslag pleegde, welk middel daarbij werd gebruikt en hoe dit werd toegediend zal wel geen antwoord komen, maar alle speculaties daarover leiden af van de kern. Die is dat Poetins belangrijkste politieke opponent uitgeschakeld moest worden.
Navalny, bewusteloos op een brancard, mag eindelijk worden vervoerd van Omsk naar Berlijn. Foto Kira Jarmysj.
door Hella Rottenberg
Alleen de daders kunnen vertellen waarom zij Aleksej Navalny, die al tien jaar een horzel in de pels van de Russische machthebbers is, juist nú probeerden om te brengen. Maar over de context waarin dit gebeurde, kan wel iets worden gezegd. Die omstandigheden zijn onvrede met de zittende macht, verkiezingen en vervalsing van de uitslagen. Hé, klinkt dat niet net als de oorzaak van de revolte in Belarus?
Onrust in Chabarovsk
Sinds 11 juli protesteren Russische inwoners van Chabarovsk en een aantal andere steden in het Verre Oosten tegen de arrestatie van gouverneur Sergej Foergal. Elke zaterdag zijn er massale demonstraties, waarin burgers hun woede uiten tegen het afzetten van ‘onze keuze’ en de willekeur van het Kremlin. De betogers trekken op naar het provinciehuis en roepen leuzen als ‘het Verre Oosten is van ons’, ‘Poetin is een dief’, en ‘Poetin neem ontslag’. Vorige week kwam daar de leuze bij ‘Lang leve Belarus’. De betogers werden toegesproken door Aleksej Vorsin, het lokale hoofd van Navalny’s beweging. Hij hield hun het voorbeeld van Belarus voor en riep op tot een algemene staking. Meteen na afloop werd Vorsin opgepakt.
Het protest in Chabarovsk slaat weliswaar niet over naar andere regio’s, maar uit een peiling door het onafhankelijke Levada Centrum kwam naar voren dat 85% van de Russen van de demonstraties op de hoogte was en een opvallend veel mensen (45%) er een positieve mening over hadden, terwijl slechts 17% er negatief over dacht.
Betoging in Chabarovsk. Foto van twitter
Reden voor de arrestatie van de populaire gouverneur is een moordzaak van 15 jaar eerder. Volgens politicologe Tatjana Stanovaja en andere waarnemers is dit een alibi voor een politieke wraakoefening. Foergal werd doelwit van president Poetin omdat hij een overtuigende overwinning behaalde op de zittende Kremlin-kandidaat bij de gouverneursverkiezingen van 2018 en omdat het resultaat in Chabarovsk van de recente volksstemming over Poetins nieuwe grondwet het Kremlin niet beviel (amper 65 procent ‘ja’ bij een opkomst van 44 procent).
Campagne van Navalny in Siberië
Aleksej Navalny zat in het vliegtuig op weg terug naar Moskou na een week campagnes voorbereiden in Novosibirsk en Tomsk. Op 13 september zijn er in 18 regio’s verkiezingen voor een nieuwe gouverneur, in 11 regio’s voor afgevaardigden van de regionale parlementen, in 4 districten voor leden van de Staatsdoema en in bijna 60 regio’s voor gemeenteraadszetels.
Een jaar geleden boekte Navalny in Moskou succes met zijn ‘slim stemmen’ strategie. Toen de kandidaten van de oppositie voor de Moskouse gemeenteraad niet werden toegelaten – dit leidde die zomer tot hardhandig politie-optreden tegen betogers - bedacht hij een andere manier om de Kremlin-partij te verslaan. Zijn team zocht naar kandidaten die geen lid waren van de regerende partij Verenigd Rusland, maar wel waren toegelaten en relatief nog het beste pasten bij de ideeën van de beweging van Navalny of de meeste kans hadden om de kandidaten van Verenigd Rusland te verslaan. Als resultaat werd een op de drie kandidaten van Verenigd Rusland verslagen. Een vernedering die het Kremlin tot actie aanspoorde om Navalny’s beweging – die in het hele land jonge activisten heeft – tot staan te brengen. In tientallen steden werden invallen gedaan in kantoren. Computers en telefoons werden in beslag genomen, bankrekeningen geblokkeerd en strafzaken geopend.
Aleksej Navalny op zijn YouTube-kanaal. Still van YouTube
Niettemin gingen Navalny en zijn mensen onverdroten voort met hun werk: onderzoek naar corrupte schema’s van hoge functionarissen, hun onderzoek presenteren via YouTube video’s, die door miljoenen Russen worden bekeken, op een eigen YouTube kanaal het Kremlin en met het Kremlin verbonden personen en instellingen aanvallen en de aanstaande verkiezingen van 13 september voorbereiden.
In Novosibirsk probeert ‘Novosibirsk 2020’, een groep kandidaten onder aanvoering van Navalny’s medestander Sergej Bojko, zoveel mogelijk zetels te winnen in het regionale parlement en de gemeenteraad. Ze moeten het opnemen tegen Verenigd Rusland en de Communistische Partij, maar hun kansen zijn niet minimaal. Novosibirsk stemt sinds jaar en dag niet braaf zoals het Kremlin het graag ziet. Bij het plebisciet over de grondwet afgelopen juni ging minder dan de helft van de kiezers naar de stembus en bij de verkiezing voor een burgemeester in 2019 werd Bojko met 20% van de stemmen tweede.
Campagnevoerders van coalitie 'Novosibirsk 2020'. Foto staf Navalny
In Tomsk horen 32 van de 37 zittende gemeenteraadsleden bij Verenigd Rusland. De mensen van Navalny’s beweging hebben zich als onafhankelijke kandidaten verkiesbaar gesteld. Tomsk is een universiteitsstad met veel jongeren, en daarom hoopt de oppositie op succes. Behalve bezig met het voorbereiden van de campagne, waren Navalny en zijn mensen in Novosibirsk en Tomsk aan het filmen. Waarschijnlijk waren ze bezig materiaal te verzamelen over corrupte kandidaten van Verenigd Rusland.
Het effect van Navalny’s ‘slim stemmen’ strategie is van te voren moeilijk in te schatten, maar na de ervaringen in Moskou, kan het Kremlin er niet gerust op zijn dat kiezersapathie en het monopolie op media-aandacht Verenigd Rusland aan de overwinning helpt. Voor het Kremlin staat er veel op het spel: 40 miljoen kiezers kunnen naar de stembus gaan en als ze willen hun onvrede uiten.
Navalny in Novosibirsk. Foto: staf Navalny
Nieuwe stembusregels en fraude
De volksstemming van 1 juli, die voor Poetin de weg baande om na 2024 aan de macht te blijven, was een vrije improvisatie. Behalve dat de constitutionele veranderingen erdoor gejast waren en burgers alleen maar ja of nee tegen het hele pakket konden zeggen, bestonden er voor de procedure zelf geen wettelijke regels, terwijl onafhankelijke waarnemers bij de stembureau's geweerd werden.
De Centrale Kiescommissie gaf kiezers zeven dagen de tijd om hun stem uit te brengen, maakte electronisch stemmen mogelijk en liet ‘pop-up’ stembureaus in de open lucht of op het werk toe. Dit alles met als argument het risico van coronabesmetting: op deze manier zou het stemmen veilig en contactloos kunnen geschieden.
De uitslag van de volgens de Kiescommisie ‘vlekkeloos’ verlopen volksstemming, gaf Poetin het verwachte mandaat: bij 65% opkomst had 78% vóór gestemd, zodat het Kremlin kon claimen dat de meerderheid van alle kiezers, inclusief de thuisblijvers, zich voor Poetins grondwet had uitgesproken. Kritici noemden het echter de grootste electorale fraude van Poetins regeertijd. Op basis van de gepubliceerde uitslagen, kwam statisticus Sergej Sjpilkin tot de conclusie dat de werkelijke opkomst 44% bedroeg en het percentage vóórstemmers 65. Volgens hem was de nieuwe grondwet door een minderheid van 29% van de bevolking goedgekeurd.
Anders dan in Belarus, brak er geen volksoproer uit. Vermoedelijk vond de massa het een hopeloze zaak om zich tegen de door alle staatsinstituties goedgekeurde grondwetswijzigingen achteraf te verzetten. (Als er al grote groepen zich er bewust van waren dat er grof gefraudeerd was.)
Het Kremlin en de met het Kremlin verbonden instellingen beoordeelden de volksstemming als een succes en besloten om analoge procedures voor alle verkiezingen in te voeren. Razendsnel en met overtreding van de eigen regels, werd drie weken later al een wetswijziging van kracht om drie dagen voor elke stembusgang uit te trekken. Ook het pop-up stembureau is voortaan mogelijk in reguliere verkiezingen.
De organisatie voor kiezersrechten Golos verklaarde dat het hierdoor makkelijker wordt de kiezers (vanuit hun werk) te dwingen te gaan stemmen, stembusfraude te plegen en waarnemers te weren.
Op 13 september zal een eerste proeve van deze nieuwe procedure in 41 van de 83 Russische provincies plaatsvinden. Bij lokale verkiezingen is frauderen ingewikkelder en zijn kiezers meer op hun qui vive wat er met hun stem gebeurt. Rusland is geen Belarus en de kans dat de burgers zo massaal als daar in opstand komen, is niet groot. Maar besmetting ligt – ook zonder pandemie – altijd op de loer.
Het Kremlin weet dat de onvrede groeit, Poetins populariteitscurve al twee jaar dalende is en dat jongeren hun informatie niet meer via de staatstelevisie maar via internet tot zich nemen. De enige man met een organisatie in het hele land die deze factoren in politieke oppositie kan omzetten is Aleksej Navalny. Hij is, in elk geval voorlopig, uitgeschakeld.