Wat is Ruslands plan met de enige bufferstaat met de Europese Unie die nog over is? Uitgelekte documenten suggereren dat het Kremlin een blauwdruk heeft voor een regime change in Belarus. Maar de methoden van curator generaal Vladimir Tsjernov ogen achterhaald, concludeert Laura Starink. Het schaduwkabinet van Svetlana Tichanovskaja werkt op volle toeren en spreekt de taal van de jeugd. Ook commentatoren in de Russische media zeggen dat het Kremlin de boot gaat missen als het weigert met de oppositie te praten.
door Laura Starink
Het was een origineel podium voor een politieke boodschap: Aleksandr Loekasjenko benutte de kerstdienst in de Kerk van het Heilig Kruis in Minsk op 7 januari (de orthodoxe religieuze kalender loopt 13 dagen achter op de onze) om te waarschuwen voor Amerikaanse taferelen. In Washington was het Capitool nog maar net schoongeveegd.
‘Wie, eerwaarde, had kunnen denken,’ sprak hij tot metropoliet Venjamin en de gelovigen met mondkap en hoofddoek, ‘dat afgelopen nacht het Capitool bestormd zou worden – de citadel van de werelddemocratie, zoals zij ons altijd hebben doen geloven? Niemand had dat kunnen bedenken, hoewel het van Trump uit bezien natuurlijk in zekere zin gerechtvaardigd was. Maar het is slecht als het tot een bestorming komt en mensen omkomen.’
Kalmte is dus geboden, zei de man die al zes maanden een volksopstand in Belarus tegen zijn verkiezingsfraude probeert te onderdrukken. Het gevaar komt vooral van het ‘kleine hoopje mensen’ dat elk weekeinde door de straten van Minsk trekt. ‘Ik heb jullie gewaarschuwd: het is fout als ze op straat marcheren, nog erger is het als ze de binnenplaatsen bevolken, onverdraaglijk wordt het als ze jullie woningen binnendringen! […] Begrijp mij goed, ik ben een vreedzaam mens, maar ik kan niet tolereren dat iemand hierheen komt en open en bloot onze woonstee verwoest.’
Opmerkelijker was op diezelfde kerstdag misschien nog wel de kerstboodschap van Kirill, de patriarch van de Russisch-orthodoxe kerk in Moskou. De religieuze steunpilaar van het Kremlin wendde zich in zijn kerstinterview op de Russische televisie direct tot de Witrussische machthebbers: ‘Je kunt dat wat onmin en spanning in de samenleving veroorzaakt niet op de lange baan schuiven. Er is behoefte aan instrumenten voor een verstandige, zakelijke discussie over problemen die resulteren in concrete oplossingen,’ waarschuwde de patriarch, wiens politieke uitspraken volmaakt sporen met die van de machthebbers. Het Kremlin is zijn geduld met de koppige Loekasjenko kwijt, maar heeft het ook een alternatief?
Russische kritiek op Loekasjenko groeit
Hoewel de Russische staatstelevisie nog steeds fantaseert over een door de CIA georkestreerde kleurenrevolutie in Belarus, weerklinkt in steeds meer kranten kritiek op Loekasjenko en op het besluiteloze beleid van Rusland, dat al jaren lobbiet voor een Uniestaat met Belarus, de laatste bufferstaat tussen Rusland en de Europese Unie.
‘Het einde van de heerser. Hoe Aleksandr Loekasjenko Belarus niet afstond maar wel verloor’, kopte de krant Kommersant op 30 december en in de aanhef werd hij weggezet als een ‘aanschouwelijk voorbeeld van wat er gebeurt met een leider die het contact met de werkelijkheid is verloren'.
In het artikel zegt politicoloog Vladimir Solovjov dat Loekasjenko de politieke situatie in zijn land totaal verkeerd heeft ingeschat. Door zijn steun aan de dictator begint het Kremlin de Witrussen nu in rap tempo van zich te vervreemden. ‘De nog immer rokende puinhopen van Oekraïne herinneren ons eraan waartoe dat leiden kan,’ waarschuwt Solovjov.
In het Kremlin weet men hoe onbetrouwbaar Loekasjenko is. Bronnen in de staatsbureaucratie vertellen Solovjov dat Moskou zo gauw mogelijk van de dictator af wil. ‘Voorlopig valt dat proces nog te controleren en is de dreiging dat het Westen een transitie zal verhinderen nog niet groot,’ denken zij. Poetin en Lavrov hameren dus voortdurend bij Loekasjenko op grondwetshervormingen en nieuwe presidentsverkiezingen, schrijft Solovjov. De bedoeling van die grondwetswijzigingen is de macht van de president in Belarus na 26 jaar alleenheerschappij te verkleinen ten gunste van het parlement.
Loekasjenko heeft op 11 en 12 februari een ‘Algemene Witrussische Volksvergadering’ bijeengeroepen die zich over deze kwesties moet gaan buigen, maar in het Kremlin zijn ze daar helemaal niet gerust op. Volgens de Witrussische analist Artyom Shraibman van Carnegie Center Moscow ziet het er naar uit dat uitsluitend regimegetrouwe afgevaardigden tot die vergadering zullen worden toegelaten. ‘Op alle fabrieken en instellingen werken ideologen die je daarheen kunt sturen en zo kun je dat proces gemakkelijk controleren’, zei hij tegen de Russische nieuwssite Meduza.
Minsk, najaar 2020
Ook socioloog Jevgeni Gontmacher gaat er in de krant Moskovski Komsomolets van uit dat ‘deze vergadering Loekasjenko eenstemmig en eensgezind van alle kanten stroop om de mond zal smeren en hem trouw zal zweren. Dat zal voor Moskou het ondubbelzinnige signaal zijn dat het niet moet rekenen op zijn voortijdige vertrek, mogelijk zelfs vanwege die grondwetswijzigingen die god weet wanneer zullen worden doorgevoerd.’
Volgens Gontmacher betekent het afzwakken van de protesten helemaal niet dat Loekasjenko de opstand heeft gesust. ‘Het protest is gewoon een andere fase ingegaan: het heeft zich verspreid over de binnenplaatsen en wijken en er is zich snel een sociale en culturele underground aan het vormen. Zo ontstaat een parallelle realiteit: overdag doen de mensen net of ze studeren en werken maar ’s avonds en ’s nachts gaat op de sociale media het leven door alsof er geen ‘loekasjisme’ meer bestaat.’
Gontmacher ziet een overeenkomst met het Polen van de jaren '70 en '80 van de vorige eeuw, toen de opstand van Solidarnosc eindigde met de krach van het socialistische systeem in Centraal-Europa en het uiteenvallen van de USSR. Maar internet heeft dit soort processen nu ook nog eens extreem versneld, waarschuwt hij. Bovendien zal op den duur een einde komen aan de geweldloosheid van de demonstranten. En de overwinning van Joe Biden luidt een periode van actievere Amerikaanse steun voor de Witrussische oppositie in. Het is dus vijf voor twaalf.
‘De variant van het sturen van Russische troepen naar Belarus “op verzoek van de arbeidersklasse” wil ik zelfs niet in overweging nemen vanwege de volstrekt onvoorspelbare, maar zeer zeker ernstige gevolgen voor de internationale veiligheid (zelfs in vergelijking met het voorbeeld van Oekraïne)’, zegt Gontmacher.
De uitgelekte plannen van het Kremlin
Maar heeft het Kremlin eigenlijk wel een concreet plan voor een oplossing van de crisis in Minsk? Op 25 december publiceerde de Russische site The Insider, die nauw samenwerkt met Bellingcat, drie gelekte documenten die een blauwdruk zouden zijn van het Russische scenario voor een machtsoverdracht in Belarus. Volgens The Insider zijn de documenten afkomstig van Poetins presidentiële administratie, en wel van de 'Raad voor interregionale en culturele betrekkingen met het buitenland', geleid door Vladimir Tsjernov, generaal van de buitenlandse inlichtingendienst SVR. Tsjernov, die volgens onderzoekssite Dossier rechtstreeks toegang heeft tot de chef van de presidentiële administratie Anton Vaino en zijn plaatsvervanger Sergej Kirijenko, werkt al zijn hele leven voor de geheime diensten en is in zijn vrije tijd lid van de 'Filbifieten', een fanclub van de Britse dubbelspion Kim Philby (overleden in 1988).
Generaal Vladimir Tsjernov (beeld Dossier)
De in 2005 opgerichte adviesraad heeft volgens onderzoekssite Dossier tot taak de ‘kleurenrevoluties’ in de voormalige sovjet-republieken te volgen en beïnvloeden. ‘Laat je niet in de war brengen door de afkorting “interregionale betrekkingen en cultuur”,’ zei een anonieme ambtenaar uit het presidentieel apparaat tegen de onderzoeksjournalisten. ‘Na de overwinning van de Oranjerevolutie in Oekraïne in 2004 hebben ze snel deze organisatie opgericht voor de strijd met de kleuren- en fluwelen revoluties in de voormalige sovjet-republieken.’
Het eerste document (‘Werkstrategie voor de republiek Wit-Rusland’) dateert uit september 2020 en bepleit volgens goed sovjet-gebruik infiltratie van oppositiepartijen en de media en actieve beïnvloeding van maatschappelijke organisaties en ngo’s. Er moeten servicecentra voor politieke activiteiten komen en ‘denkfabrieken’ (think tanks) worden opgericht. Ook een pedagogisch centrum voor de opleiding van ‘loyale politieke leiders’ mag niet ontbreken, evenmin als een sociale mediastrategie. Experts en sprekers ‘uit meer dan dertig landen’ moeten worden geworven om de boodschap over te brengen.
Een van de uitgelekte documenten: Werkstrategie in de republiek Witrusland (bron The Insider)
De tekst is een mix van elementen uit het handboek van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie en de post-communistische schema's van de ‘polittechnologie’. Na het uiteenvallen van de USSR en het verbod van de communistische partij in 1991 had Rusland geen politiek systeem meer. In dat vacuüm doken ‘polittechnologen’, die voor president Boris Jeltsin uit het niets een keur aan politieke partijen schiepen om de schijn van politieke pluriformiteit te wekken. Dat werd de virtuele democratie waarmee Rusland tot op heden zit opgezadeld. Met deze opvatting over maakbare politiek is generaal Tsjernov opgegroeid, maar het is een langetermijnstrategie die in de door internet snel veranderende behoorlijk achterhaald overkomt.
Moskou moet in actie komen
Het tweede document is een toespraak die Tsjernov op 3 oktober heeft gehouden, volgens The Insider mogelijk in het Kremlin. Uit dit document spreekt grotere bezorgdheid en urgentie. De generaal zegt dat ‘in het land de massale en diepgevoelde afkeer van president Aleksandr Loekasjenko groeit die ook de bestuurslagen aantast’. Er moet zo snel mogelijk een constitutionele hervorming komen en een machtsoverdracht plaatsvinden in het parlement waar Moskougetrouwen de hoofdrol bij moeten spelen.
Op het Plein van de verandering in Minsk herdenken mensen de dood van Roman Bondarenko, vermoord door leden van een knokploeg van Loekasjenko-aanhangers
'De situatie met de protesten lijkt zich te stabiliseren, maar zij verbreden en verdiepen zich in het land,' merkt Tsjernov op. Ze kunnen makkelijk opvlammen als zich een aanleiding voordoet. Een referendum over grondwetswijzigingen en nieuwe verkiezingen kunnen de sociaal-politieke toestand in het land kalmeren en de weinig talrijke radicale oppositie isoleren van de massa van de bevolking die bereid is te protesteren.'
Van groot belang is, weet de generaal, dat kiezers die kritisch tegenover Loekasjenko staan, maar wel positief tegenover Rusland (volgens hem is dat de overgrote meerderheid der Witrussen) politiek vertegenwoordigd worden. Dus moet een politieke partij worden opgericht waarin de huidige machthebbers geen rol meer spelen.
Om de Witrussen te interesseren in het ‘Grote Vaderland’ – Tsjernov doelt op de door Rusland al decennia nagestreefde Uniestaat van Rusland en Belarus – is het ‘doelmatig’ om voor die Federatie een andere stad dan Minsk als hoofdstad aan te wijzen, bijvoorbeeld Vitebsk of Smolensk. Tsjernov noemt een aantal namen van Witrussische zakenlui die een rol zouden kunnen spelen in het proces van transitie.
Generaal Tsjernov (foto The Insider)
Een week na Tsjernovs toespraak, op 10 oktober, sprak Loekasjenko, wie weet op aandringen van het Kremlin, urenlang met 12 politieke gevangenen, onder wie Viktor Babariko. De bankier, die werd opgepakt om te voorkomen dat hij aan de presidentsverkiezingen zou deelnemen, zou door zijn contacten met Russische banken voor Moskou mogelijk een acceptabel alternatief voor Loekasjenko kunnen zijn. Maar de bijeenkomst liep op niets uit. Babariko zei dat er geen sprake kan zijn van een dialoog als de ene partij achter de tralies zit. De volgende dag liet Loekasjenko de massademonstraties met verdubbeld geweld uiteenslaan.
Nieuwe partij Recht van het volk
Het laatste document dat The Insider bemachtigde is het programma van een partij-in-oprichting met de voorlopige naam Recht van het volk die zich tegen Loekasjenko keert maar de Witrussen een pro-Russisch alternatief moet bieden. Onduidelijk blijft of het concept-partijprogramma rechtstreeks van de tekentafel van het Kremlin komt, of circuleert als een mogelijk Witrussisch vehikel dat in de geopolitieke agenda van Rusland past. Het programma kiest voor een parlementaire in plaats van een presidentiële republiek, grondwetshervormingen en een privatisering van de totaal verouderde Witrussische staatsbedrijven (die met behulp van Russische subsidies in stand worden gehouden).
Eerdere pogingen om pro-Russische partijen op te richten liepen op niks uit. Op 2 oktober ontstond de partij Rodina (Moederland), die de culturele en religieuze banden met Rusland benadrukte en ijverde voor integratie van de buurlanden. Dat was vooral groot nieuws in Rusland, maar in Belarus is sindsdien nog maar weinig van dit politieke initiatief vernomen.
In het concept-programma van Recht van het volk klinkt een veel hedendaagser stemgeluid door: 'In de moderne wereld zijn er geen andere middelen om de vrijheid en onafhankelijkheid van een land te garanderen dan door vrijheid en onafhankelijkheid te geven aan de burgers en garanties te geven voor de bescherming van hun waardigheid en de mogelijkheid tot zelfverwezenlijking'.
Er wordt gesproken over een 'vertrouwenscrisis jegens de staat en haar instellingen', de 'instanties van rechtshandhaving zijn niet alleen een rem op de economische en sociale ontwikkeling van het land, maar worden door een groot deel van de actieve burgers als een rechtstreekse belediging van hun menselijke waardigheid beschouwd. Dat betekent dat veranderingen onvermijdelijk en onomkeerbaar zijn'. Doortastende hervormingen zijn nodig, maar gewelddadige revoluties zijn uit den boze. De partij verwerpt censuur en vervolging vanwege politieke denkbeelden.
Volgens The Insider zou de 28-jarige Nikita Logovoj in de partij een belangrijke rol kunnen gaan spelen. Logovoj is actief betrokken bij de opstelling van het partijprogramma, zoals blijkt uit zijn veelvuldig commentaar in de kantlijn bij de tekst. Nikita is de zoon van Ivan Logovoj, de CEO van de Witrussisch-Nederlandse farmaceutische fabriek Pharmland, wiens naam voorkomt op Tsjernovs namenlijst van Witrussische zakenlui die interessante gesprekspartners zijn voor het Kremlin. Logovoj junior steunt de opstand in Belarus en poseert op zijn Facebookpagina met de verboden wit-rode vlag die de strijdkleur van de revolutie is geworden. Zijn vader is een groot voorbeeld voor hem, vertelde hij in een post over zijn helden.
Nikita Logovoj, beoogd partijleider van de Kremlin-partij Recht van het volk (foto The Insider)
Vader Ivan Logovoj heeft behalve in Belarus ook enkele bedrijven in Rusland. Op 28 oktober 2020 nam hij deel aan een ronde tafel met Russen en Witrussen, waar hij integratie met Rusland bepleitte. 'Het is nodig om een integratieagenda uit te werken voor Belarus en Rusland, o.a. in het kader van de Euraziatische Economische Unie. Een maatschappelijke beweging of partij moet niet gebaseerd zijn op radicale standpunten, maar uitgaan van een positie van constructivisme en centrisme. Maar het is onvermijdelijk om de kant van het volk te kiezen, en niet van een overheid, die door dat volk wordt afgewezen.'
Ook de voorzitter van de Witrussische Bond van industriëlen en ondernemers, Aleksandr Sjvets (eveneens op de lijst van Tsjernov) dringt op die bijeenkomst aan op actie vanuit Rusland. 'De situatie in Belarus verandert. Ook Rusland, onze naaste partner, kan zijn positie tegenover Belarus wijzigen. Tichanovskaja werd aanvankelijk vooral opgevat als de "collectieve niet-Loekasjenko", maar inmiddels is zij de "politica Tichanovskaja" geworden, en wel een pro-westerse politica. Hoe langer Rusland niet van positie verandert, hoe langer Loekasjenko weigert haar op te merken, hoe harder haar standpunt zal worden', waarschuwt hij.
De ronde tafel onderstreept voor Rusland nog maar eens dat het tijdperk-Loekasjenko echt ten einde is, ook voor de ondernemende klasse in Belarus. Maar de Witrussische economie is zo afhankelijk van Rusland dat een nauwe band met de oosterbuur voor Witrussische zakenlui van levensbelang is. Dat weet ook Svetlana Tichanovskaja.
Geboorte van civil society
Wat de status van de uitgelekte documenten ook is, het lijkt niet erg waarschijnlijk dat jonge internet-wijze Witrussen zich nog makkelijk door het Kremlin op sleeptouw zullen laten nemen. In Belarus is verbluffend snel een burgerlijke samenleving opgebloeid die zeer creatief reageert op de repressie van het regime. Ze wordt actief (ook vanuit het buitenland) gesteund door een netwerk van Witrussische internetbedrijven.
Of die civil society een blijvend verschijnsel is moet nog blijken, maar de oppositie heeft het stadium van blauwdrukken uit Rusland al ver achter zich gelaten. Svetlana Tichanovskaja, ooit per ongeluk in de politiek verzeild geraakt omdat haar man in de cel werd gegooid, beschouwt zichzelf als de wettelijk verkozen president van Belarus en wordt in Europa nu met alle égards behandeld.
De lerares Engels werd aanvankelijk door de KGB zo met haar kinderen gechanteerd dat ze onder dwang een videoboodschap opnam waarin ze beloofde de politiek te verlaten. Daarna verdween ze naar Litouwen. Inmiddels heeft ze vanuit Litouwen een compleet schaduwkabinet opgezet, alsmede een Tribunaal dat de misdaden van het Loekasjenko-regime tegen de demonstranten moet onderzoeken (sinds augustus 2020 meer dan 30.000 arrestaties, 183 politieke gevangenen, martelingen en zes doden). Volgens Franak Viačorka, voorheen journalist en nu adviseur van Tichanovskaja, werkt haar team actief aan een nieuwe mediastructuur voor Belarus, voor bloggers, telegramkanalen en traditionele media.
'Ze helpen vervolgde studenten om in het buitenland te studeren, om later hun gevecht in Belarus te kunnen voortzetten. Ze werken aan grondwetswijzigingen, hervorming van de kieswet en verzamelen de benodigde documenten om te kunnen onderhandelen met de machthebbers. Mensenrechtenactivisten bereiden rechtszaken tegen het regime voor. (...) Kortom, de presidentiële administratie en het kabinet werken op de korte termijn aan maatregelen om het protest te ondersteunen en op de lange termijn aan maatregelen om Belarus weder op te bouwen als het systeem ineenstort,' aldus Viačorka.
De oppositie heeft inmiddels aangekondigd dat de massademonstraties in het vroege voorjaar hervat zullen worden.
Svetlana Tichanovskaja (foto TUT.BY)
No-win situatie
Intussen blijft het Kremlin zitten met een groot probleem. Commentator Vladislav Davidzon noemt het in een artikel voor de Atlantic Council een ‘no-win situation’. ‘Door het regime van de in diskrediet geraakte dictator Aleksandr Loekasjenko overeind te houden riskeert het Kremlin de woede van de Witrussische bevolking, waarmee een voorheen bevriend buurland met diepe culturele banden zich definitief van Rusland af zal wenden. Maar Loekasjenko laten vallen betekent het succes van een grassroot democratische beweging op de drempel van Rusland. Tegelijkertijd vormt het een precedent om democratisch activisme toe te staan dat een staatshoofd tot aftreden dwingt.’
Volgens socioloog Jevgeni Gontmacher zit er voor de Russen maar één ding op: actiever optreden en zo snel mogelijk contact zoeken met de Coördinatieraad van de Witrussische oppositie. De Russische Doema kan daarbij het voortouw nemen. Omdat Tichanovskaja zichzelf nog steeds nadrukkelijk presenteert als een overgangsfiguur, kan Rusland mogelijk nog invloed uitoefenen op de keuze van een acceptabele nieuwe president (die op dit moment mogelijk in de gevangenis zit). Loekasjenko zal hysterisch zijn, maar veel keus heeft hij niet, aldus Gontmacher.
‘Alleen zo’n variant geeft Rusland de kans het behoud en de versterking van zijn positie in Belarus dat ons werkelijk vriendschappelijk gezind is te bewerkstelligen en daarmee de hele wereld te tonen dat we in staat zijn conflicten in de post-sovjet-ruimte niet slechts te conserveren, maar een echte oplossing te bieden.’
Anti-Russische slogans zijn nog een uitzondering bij de protesten
Gontmacher is een regime-kritische intellectueel. Maar ook politicoloog Fjodor Loekjanov, die als voorzitter van de Raad voor buitenlandse en defensiepolitiek regelmatig met Poetin aan tafel zit, maakt zich zorgen over de Russische patstelling in Belarus. Rusland kan Belarus om economische en geopolitieke redenen niet laten schieten, zei hij in een interview in de Moskovski Komsomolets van 8 december 2020. Maar hij ziet geen alternatief voor Loekasjenko.
'Iedereen roept nu dat Rusland sluw bezig is en Loekasjenko wil vervangen door een nieuwe geschiktere figuur. Maar als we naar de afgelopen dertig jaar van de post-sovejtgeschiedenis kijken, dan zien we helaas geen enkel voorbeeld waarbij Rusland in een buurland een leider aan de macht heeft gebracht die voordelig was. [...] Als zo'n precedent zich in Belarus zou voordoen, zou dat prachtig zijn. Maar ik ben daar niet erg optimistisch over.'
Het actieve deel van de samenleving accepteert Loekasjenko niet meer, zegt Loekjanov. 'Theoretisch kunnen we natuurlijk de Coördinatieraad van de oppositie steunen. Maar zodra die aan de macht komt hijst ze de Europese vlag en zegt: "bedankt. hier hebben we voor gevochten!" Dat is geen optie. Wat is dan wel een optie? We moeten nauwkeurig proberen te begrijpen wat er in Belarus plaatsvindt - en wel niet zozeer in de samenleving, als wel binnen de heersende elite. Als men daar het licht gaat zien, dan wordt duidelijk welke manoeuvreerruimte we hebben.'
Het interessantste wat Loekjanov zegt is misschien wel dit: 'Iedereen heeft nu kritiek op het onvermogen van Rusland om met de samenleving te werken. Ik bekritiseer dat niet. Ik ga er gewoon van uit dat wij dat niet kunnen en ook niet zullen leren. De Amerikanen kunnen dat, de Europeanen kunnen dat. Maar wij hebben andere kwaliteiten. U vraagt waarom wij dat gebrek niet kunnen oplossen? Omdat we ook niet in staat zijn met onze eigen samenleving te werken. Hoe kunnen we succesvol werken met de Witrussische of Oekraïense maatschappij als we het niet met de onze kunnen? Dat gaat niet.'
Hoe ver van de realiteit Aleksandr Loekasjenko inmiddels leeft tonen de beelden van het nieuwjaarsbal dat hij gaf voor de haute chic van zijn trouwe entourage. Rustig walst hij op de rand van de vulkaan. Het is een scène die niet zou misstaan in de verfilming van Tolstojs Oorlog en Vrede.