Langzaam wordt de Russisch-Orthodoxe Kerk uit het centrum van de geestelijke macht in Oekraïne verdrongen. De eerste Kerstmis sinds het begin van de grootschalige oorlog was een mijlpaal in dit proces. De kerstdienst in het beroemde Holenklooster in Kyiv, tot voor kort territorium van de Russisch-Orthodoxe Kerk onder het patriarchaat van Moskou, werd geleid door de metropoliet van de Orthodoxe Kerk van Oekraïne.
Het was dringen in het beroemde Kyivse Holenklooster, waar op kerstzaterdag 7 januari voor het eerst een onafhankelijk-Oekraïense kerstdienst werd gehouden
door de redactie
Voor het eerst sinds het herstel van de kerkelijke hiërarchie in de Tweede Wereldoorlog werd dit jaar de Kerstmis in het Petsjerskaja Lavra, het Holenklooster in Kyiv (bedevaartsoord annex museum dat op de werelderfgoedlijst van de Unesco) opgedragen door het hoofd van de autonome 'Orthodoxe Kerk van Oekraïne', metropoliet Epifanie, en niet door de metropoliet van de 'Oekraïense Orthodoxe Kerk' die, anders dan de naam doet vermoeden, onder patriarch Kirill in Moskou valt. Tussen deze twee kerken heeft zich vier jaar geleden een formeel schisma voltrokken met talrijke politieke implicaties.
Op Kerstavond had de onder Moskou ressorterende Oekraïense Orthodoxe Kerk zich er nog fel tegen gekeerd dat de onafhankelijke Orthodoxe Kerk van Oekraïne de kathedraal tijdens Kerstmis mocht gebruiken. De Russische kerk kwalificeerde de mis met de Kyivse metropoliet Epifanie als 'poging tot gewelddadige overname'.
Het patriarchaat van Moskou beschouwt het Holenklooster als zijn eigendom. Volgens de Oekraïense Justitie werd het voor de Russische invasie van 24 februari 2022 zelfs gebruikt als uitvalsbasis voor Russische agenten en andere ‘subversieve’ activiteiten. Om incidenten tussen gelovigen van beide orthodoxe gemeenschappen te voorkomen was er tijdens de kerstdienst veel politie op de been en werden alle gelovigen bij binnenkomst gefouilleerd.
Kerkpolitiek succes
Deze omkering van de traditionele machtsverhoudingen is een kerkpolitiek succes voor de geestelijke en wereldlijke macht in Kyiv. Ook de gelovigen interpreteerden het zo. De Oespenski (Hemelvaart) Kathedraal, een van de veertien kerken en kapellen in het kloostercomplex op de heuvel langs de Dnipro, was zaterdag 7 januari (de orthodoxe kerk viert Kerstmis volgens de oude Juliaanse kerkelijke kalender dertien dagen later dan onze Gregoriaanse) op zo vol dat een groot aantal kerkgangers buiten moest blijven wachten.
Binnen sprak metropoliet Epifanie de hoop uit dat ‘de vreemdelingen zouden worden verdreven van Oekraïense bodem’. Hij bad ook voor de ‘regering en de krijgsmacht’. ‘Door het juk van de slavernij af te werpen begon Oekraïne dertig jaar geleden met de opbouw van zijn eigen soevereine staat. Maar degenen die ons in gevangenschap hielden, konden onze prestaties en ons succes niet verdragen’, zo verklaarde metropoliet Epifanie zijn steun aan de wereldlijke macht in Oekraïne.
Hij noemde Rusland zonder omwegen de ‘vijand’ die zich schuldig maakt aan terreur, oorlogsmisdaden en genocide. ‘Wij hebben deze oorlog niet gewild. We probeerden vreedzaam in harmonie met iedereen te leven. Maar de vijand schond sluw en verraderlijk de vrede en viel ons land binnen, vergoot ons bloed en zaaide dood, om onze staat en Oekraïense identiteit te vernietigen’, zei Epifanie. Oekraïne heeft volgens hem nu al een ‘morele overwinning’ op Rusland behaald.
Geen eeuwige erfpacht meer
De Oespenski Kathedraal was dit jaar exclusief beschikbaar voor de Orthodoxe Kerk van Oekraïne, omdat de regering in Kyiv, formeel de onroerend-goedeigenaar van het hele monumentale complex, daartoe speciale toestemming had gegeven.
Begin december had minister Aleksandr Tkatsjenko van Cultuur al aangekondigd dat het klooster zou worden overgedragen aan de autonome Orthodoxe Kerk van Oekraïne. Het Russische huurcontract voor het gebruik van de kathedraal en een andere kerk op het complex werd per 1 januari niet verlengd. Deze stappen waren nodig omdat de Russisch Orthodoxe Kerk in 1988 bij de viering van de duizendste verjaardag van de kerstening het gebruiksrecht bij wijze van jubileumcadeau in de schoot was geworpen.
Dat privilege was een kwart eeuw later in 2013 tijdens het presidentschap van Viktor Janoekovitsj door zijn toenmalige premier Nikolaj Azarov – beiden wonen thans in Rusland – omgezet in eeuwigdurende erfpacht. Ook na de recente maatregelen van de Oekraïense regering zijn er nog enkele gebouwen op het complex in gebruik van de Moskouse kerk.
Kerk in oorlog
De beslissing om het Holenklooster stapsgewijs uit handen van het patriarchaat in Moskou te trekken, is onderdeel van een bredere beleidslijn. De Oekraïense geheime dienst en Justitie hebben vorig jaar al enkele malen juridische actie ondernomen tegen priesters en monniken, die ervan werden verdacht te werken voor de Russische regering.
Het beroemde Kyivse Holenklooster werd decennia gehuurd door de patriarch van Moskou
Vlak voor de jaarwisseling bepaalde het Oekraïense Constitutionele Hof dat orthodoxe kerken en kloosters, die ondanks het bijvoeglijk naamwoord Oekraïens hiërarchisch ondergeschikt zijn aan het Russische patriarchaat in Moskou, zich voortaan expliciet ‘Russisch-orthodox’ moeten noemen. Het Hof moest daarover een beslissing nemen, omdat een vijftigtal volksvertegenwoordigers onder leiding van de pro-Russische oligarch Vadim Novinski, die daarnaast ook diaken in de Russisch-Oekraïense kerk is, in beroep was gegaan tegen die naamgevingswet die het Oekraïense parlement al in 2018 had aangenomen.
In de Verchovna Rada (het parlement) circuleren nu ook wetsontwerpen om de Russisch-Oekraïense orthodoxe kerk helemaal te verbieden. Geen van deze voorstellen zal worden aangenomen. In brede kring – ook bij metropoliet Epifanie – leeft vooralsnog de vrees dat zo de grondwettelijk verankerde vrijheid van godsdienst in gevaar komt. Maar het is wel denkbaar dat er alsnog een nieuw overkoepelend wetsvoorstel wordt geschreven dat de facto op hetzelfde zal neerkomen.
Strijd om parochies
De spanningen tussen de Orthodoxe Kerk van Oekraïne en de Russisch-Oekraïense Orthodoxe kerk zijn vanaf 2019 geleidelijk aan toegenomen en raakten na de invasie van 24 februari 2022 op een kookpunt.
De Orthodoxe Kerk van Oekraïne, die vanaf 1668 meer of minder ondergeschikt was geweest aan Moskou, werd in 2019 geheel zelfstandig. Ze hoeft zich sindsdien niet meer te schikken naar de Russische patriarch Kirill in Moskou. Oecumenisch patriarch Bartholomeus in Constantinopel (Istanbul), de primus inter pares in het orthodoxe christendom, verleende de Oekraïense orthodoxe kerk vier jaar geleden met een herderlijk schrijven (tomos) een zogeheten ‘autocefale’ (zelfstandige) status, op voorwaarde dat de autonome kerk zich zou beperken tot Oekraïne en geen activiteiten in het buitenland zou ontplooien.
Voor Moskou was die tomos aanleiding om te breken met Constantinopel. Binnen Oekraïne bleef de Russische orthodoxe kerk, die met 12.000 parochies altijd het grootste kerkgenootschap was geweest, bestaan. Maar het Moskouse patriarchaat verloor sinds het schisma 2019 wel terrein. Na het begin van de grootscheepse Russische invasie in Oekraïne versnelde dat proces zich. Op dit moment beschikt Kirill nog maar over krap 8.000 parochies. Epifanie heeft toezicht op iets meer dan 8.000 parochies. Priesters van kerkgemeenschappen mogen zelf beslissen onder welks patronaat ze willen vallen. Hoeveel gelovigen zijn overgestapt van Moskou naar Kyiv is moeilijk te kwantificeren.
De Russische orthodoxe kerk probeert het tij wel te keren. Na het begin van Poetins vernietigingsoorlog tegen Oekraïne heeft de Russische orthodoxe metropoliet in Kyiv, vader Onoefri, zich vrij snel gedistantieerd van de patriarch in Moskou. Parochies hoefden sindsdien niet meer voor de Russische patriarch te bidden, zoals wel gebruikelijk is in orthodoxe kerken. In mei 2022 leek het zelfs uit te draaien op een breuk met Moskou. Op een synode onder leiding van Onoefri verklaarde de Russisch-Oekraïense kerk zichzelf ‘volledig zelfstandig en onafhankelijk’ van de hiërarchie in Moskou. Maar die stap mocht vooral geen schisma worden genoemd.
In de zeven maanden daarna heeft Onoefri geen verder vervolg gegeven aan dit synodale besluit. Diaken/oligarch Novinski is een van de (leken)leiders die ervoor zorgt dat pas op de plaats wordt gemaakt. Onoefri heeft onvoldoende macht (en geld) om zich tegen de directe en indirecte opdrachten van patriarch Kirill te keren en de Russische orthodoxe kerk echt los te maken van Moskou.