Rusland heeft 21 zogeheten 'filtratiekampen' opgezet om Oekraïners te screenen voordat ze het oorlogsgebied mogen verlaten. Dit blijkt uit een rapport van een Amerikaans onderzoekscollectief. In de filtratiekampen worden burgers en voormalige Oekraïense strijdkrachten vastgehouden onder zeer slechte omstandigheden. Ook zijn er gevallen bekend waarin mensen tijdens ondervragingen geconfronteerd worden met fysiek geweld en intimidatie. Het rapport roept op tot onafhankelijke inspectie van het filtratiesysteem. Ook Human Rights Watch stelde de filtratiekampen en het min of meer gedwongen vervoeren van Oekrainers naar Russisch grondgebied aan de kaak in een op 1 september verschenen rapport.
Na een explosie in een barak van een gevangenkamp nabij de plaats Olenivka kwamen 53 Oekraïense krijgsgevangenen om het leven.
Het Amerikaanse rapport is het omvangrijkste onderzoek over het filtratiesysteem dat is opgezet door de Russen in Oekraïne om burgers te screenen op mogelijke banden met de Oekraïense strijdkrachten of de inlichtingendiensten. Het onderzoek is uitgevoerd door het Humanitaire Research Lab van de Yale School voor Volksgezondheid. Het is onderdeel van een in mei 2022 in het leven geroepen onderzoeksproject onder de naam Conflict Observatory dat werd opgericht met steun van het Amerikaanse Ministerie van Buitenlandse Zaken.
Conflict Observatory verzamelt bewijs voor oorlogsmisdaden en andere gruweldaden tijdens de Russische invasie in Oekraïne. Op basis van open bronnen onderzoek en satellietbeelden stelt het rapport dat er zeker 21 filtratiekampen in de regio Donetsk zijn ingericht. Veel filtratiekampen bevinden zich in voormalige gevangenissen of op politiebureaus maar ook in voormalige schoolgebouwen of op marktplaatsen.
Detectie van pro-Oekraïense burgers
Volgens dit rapport zijn er aanwijzingen dat het filtratiesysteem al enkele weken voor de Russische invasie in Oekraïne is opgezet. Na de verovering van de havenstad Marioepol in april 2022 is het systeem van filtratiekampen uitgebreid. Naast krijgsgevangenen worden er ook Oekraïense burgers vastgehouden, bijvoorbeeld vrijwilligers die hielpen om mensen uit Marioepol te evacueren. De filtratiekampen lijken eind maart in gebruik te zijn genomen en zijn nog steeds in gebruik.
Hoewel een bezettende partij in internationale conflicten het recht heeft om mensen te registreren en zelfs onder bepaalde omstandigheden vast te houden, schendt Rusland volgens dit rapport verschillende mensenrechten in de filtratiekampen, waar mensen zonder juridisch proces worden vastgehouden en vaak geen contact mogen hebben met de buitenwereld. Nathaniel Raymond, uitvoerend directeur van het Amerikaanse onderzoekslab, sprak tegen persbureau Reuters van een noodsituatie.
Het rapport geeft schematisch weer welk traject inwoners uit het door de Russen veroverde Marioepol via het filtratiesysteem moesten doorlopen. De Russen en de pro-Russische rebellen gebruiken het systeem om mensen met pro-Oekraïense denkbeelden er tussenuit te halen. 'Verdachten' moesten vervolgens een tweede ondervraging ondergaan, die vaak gepaard gaat met fysiek geweld en intimidatie. Mensen die wel door de eerste ronde heenkomen worden vrijwillig maar met misleiding over de eindbestemming, dan wel onvrijwillig naar de Russische Federatie vervoerd. Sommigen worden vrijgelaten. Zij die een tweede ondervragingsronde moeten ondergaan, kunnen kortdurend (op politiebureaus) of langdurig (in gevangenissen) worden vastgehouden indien zij als een bedreiging worden gezien.
Het transporteren van burgers naar grondgebied van de bezettende macht zonder hen de keuze te laten ergens anders naartoe uit te wijken, is een schending van het humanitaire oorlogsrecht, schrijft Human Rights Watch in een op 1 september gepubliceerd rapport.
Martelpraktijken
De mensenrechtenschendingen die Rusland volgens het rapport begaat, betreffen in de eerste plaats de omstandigheden waar de mensen in worden vastgehouden. Die zouden onmenselijk, vernederend en wreed zijn. Ten tweede zijn er getuigenissen van martelpraktijken. Ook wordt er verwezen naar gedwongen verplaatsing (deportatie) naar Russisch grondgebied. In het filtratiesysteem worden soms gezinnen van elkaar gescheiden en verdwijnen kinderen. Daarnaast spreken getuigen van dwangarbeid en is er sprake van een massale inzameling van persoonsgegevens.
Het rapport wordt ondersteund door getuigenverslagen van mensen die weer vrijgelaten zijn uit de filtratiekampen. Hun verhalen zijn de afgelopen maanden in de Oekraïense en Russische onafhankelijke media te lezen geweest. Het rapport roept Rusland op om zo snel mogelijk de Verenigde Naties en internationale mensenrechtenorganisaties toegang te verlenen tot de filtratiekampen. Bezoek van deze partijen is nodig om de door Yale geconstateerde waarnemingen te bevestigen.
Hoofdpunten
Het onderzoeksrapport bestaat uit twee delen. Het eerste deel beschrijft de 21 filtratiekampen. Het filtratiesysteem bestaat uit vier soorten locaties: 1) registratiepunten 2) kampen en andere faciliteiten waar mensen worden vastgehouden die wachten op registratie 3) ondervragingscentra en 4) gevangenissen (vaak in voormalige heropvoedingskampen) waar mensen langdurig worden vastgehouden.
Soms heeft een locatie meerdere functies en soms veranderen de functies door de tijd heen.
Het tweede deel van het rapport geeft gedetailleerde informatie over één van de filtratiekampen in het district Volnovacha (Heropvoedingskamp Nr. 120) niet ver van de plaats Olenivka. In de buurt van dit kamp is op twee momenten (op 11 april en op 27 juli) op satellietbeelden omgewoelde aarde te zien, wat doet vermoeden dat daar (massa)graven werden gegraven. Dit komt overeen met getuigenissen van overlevenden van het kamp die zeggen dat ze gedwongen werden om graven te maken. Olenivka was ook de plek waar tijdens een explosie op 29 juli in één van de barakken 53 Oekraïense krijgsgevangenen omkwamen.
De Russen claimen dat die explosie werd veroorzaakt door een Himars-raketsysteem dat Oekraïne van de VS gekregen heeft. Experts vermoeden echter dat Rusland zelf achter de aanval op het krijgsgevangenkamp zit, omdat de schade van de gevangenenloods niet overeenkomt met de schade die zou zijn veroorzaakt door een Himars raketsysteem. Ook zou de locatie relatief dichtbij het front hebben gelegen wat inzet van Himars raketsysteem overbodig zou hebben gemaakt. Men verdenkt de Russen ervan de explosie zelf te hebben veroorzaakt om sporen van martel- en executiepraktijken in de gevangenis uit te wissen.
Omdat de Russen internationale inspectie van de gevangenis in Volnovacha tot nu toe hebben gedwarsboomd, heeft het Conflict Observatory besloten om de voorlopige onderzoeksinformatie te publiceren omtrent de graven die gesignaleerd zijn. Daarnaast uiten zij grote zorgen over de huidige condities en het geweld jegens mensen die worden vastgehouden in de Volnovacha-gevangenis.
Beruchte Volnovacha-gevangenis
De Volnovacha-gevangenis vlakbij Olenivka bestaat al sinds het begin van de Russische inmenging in Oekraïne in 2014. De gevangenis werd aanvankelijk alleen gebruikt voor krijgsgevangenen. Sinds de Russische oorlog in Oekraïne is het een plek geworden waar naast krijgsgevangenen (strijders die gevangen zijn genomen tijdens de verovering door de Russen van de Azovstalfabriek in Marioepol) ook burgers terechtkomen die niet door de filtratie zijn gekomen en die langdurig worden vastgehouden. Volgens de burgermeester van Marioepol konden er in mei wel 3000 tot 4000 mensen worden vastgehouden. Over het Volnovachakamp wordt beweerd dat er sprake is van overvolle cellen, te weinig slaapplek, weinig of geen toegang tot water en faciliteiten voor hygiëne, onvoldoende voeding en schoon water, gebrek aan beschutting en geen toegang tot medische hulp. Ook zou er sprake zijn van dwangarbeid, extreme isolatie en verder zou er worden geslagen en mogelijk gemarteld.
Hoeveel Oekraïners in totaal door het filtratiesysteem gaan of hoeveel er momenteel vast worden gehouden, is moeilijk met zekerheid vast te stellen volgens de medewerkers van het onderzoeksproject. De Russische autoriteiten hebben gezegd dat ze 3,4 miljoen burgers uit Oekraïne naar Rusland hebben gehaald waarvan ruim 550.000 kinderen.
De Russische ambassadeur in de VS ontkende in maart dat Rusland vreedzame burgers vasthoudt in filtratiekampen en zegt dat Rusland alleen maar ‘bandieten en fascisten’ eruit probeert te halen. Ook op dit rapport van de Conflict Observatory heeft de Russische ambassadeur in de VS ontkennend gereageerd. Hij noemt het ‘weer nepnieuws gericht op het in diskrediet brengen van de Russische speciale militaire operatie’.
Bronnen: Conflict Observatory, Mediazona, Reuters, Currenttime, Wired, Ria Novosti, Human Rights Watch