De EU heeft vorige week strafmaatregelen uitgevaardigd tegen zes Russen en één Russisch instituut vanwege hun betrokkenheid bij de moordaanslag op oppositieleider Aleksej Navalny met het verboden chemisch strijdmiddel novitsjok. Daarbij gaat de EU ervan uit dat de vergiftiging rechtstreeks uit de koker van het Kremlin is gekomen. De maatregelen worden in Rusland echter niet als een harde klap ervaren.
Aleksej Navalny in het Berlijnse Charité ziekenhuis, niet lang nadat hij uit coma was ontwaakt. Foto Instagram @Navalny
Net als bij eerdere sancties tegen negen Russen wegens hun betrokkenheid bij de aanslag met novitsjok op de Russische ex-spion Skripal, legt de EU de zes Russen een reisverbod op en bevriest hun eventuele tegoeden in Europa. Groot-Brittannië en Noorwegen hebben zich bij de sancties aangesloten. Stopzetting van de aanleg van de gaspijp Nordstream 2 zou een pijnlijke klap zijn, maar hiertoe heeft de EU niet besloten. De pijp tussen Rusland en Duitsland is bijna klaar en is economisch en strategisch een belangrijk project.
Harde woorden
Bondskanselier Merkel en president Macron lieten beiden blijken geschokt te zijn door de aanslag op Navalny en een forse reactie als signaal aan Poetin werd daarom verwacht. Volgens de Franse kant Le Monde had president Poetin in een gesprek met president Macron gesuggereerd dat Navalny zichzelf met novitsjok kon hebben vergiftigd. Macron zou hierover zo boos geweest zijn, dat hij dit had laten lekken aan de krant. Poetin zou Navalny tegenover Macron hebben getypeerd als een ‘internet lastpak die in het verleden ziektes heeft gesimuleerd’. In een toespraak voor de VN verlangde Macron een ‘snelle en correcte’ verklaring voor de vergiftiging en noemde het gebruik van chemische wapens een ‘rode lijn’. Merkel maakte zelf bekend dat laboratoriumonderzoek onomstotelijk had uitgewezen dat Navalny met novitsjok was vergiftigd. Op hoge toon eiste ze uitleg van de Russische autoriteiten en sloot vorige maand niet uit dat de aanleg van Nordstream 2 gestaakt kon worden. Maar de harde woorden zijn niet door harde daden gevolgd.
Sancties tegen personen hebben tot nu toe niet veel zichtbaar effect gesorteerd. Gezinsleden van de mensen op de sanctielijst kunnen blijven reizen en tegoeden worden op andermans naam geschreven of weggesluisd, zo blijkt in de praktijk.
FSB-hoofd en naaste medewerkers Poetin
De hoogste functionaris op de sanctielijst is Aleksandr Bortnikov, de directeur van de inlichtingendienst FSB. Omdat Navalny gevolgd werd door de FSB toen hij vergitigd werd, was de aanslag ‘redelijkerwijs uitsluitend mogelijk met betrokkenheid van de Federale Veiligheidsdienst’, zo stelt de EU. Overigens zijn tegen Bortnikov al sinds 2014 Europese sancties van kracht, vanwege de Russische rol in Oekraïne.
Twee naaste medewerkers van Poetin worden medeverantwoordelijk gehouden voor de aanslag. Een van hen is Sergej Kirijenko, die onder Jeltsin kortstondig premier was. Sinds 2016 is hij adjunct-chefstaf van het presidentieel kabinet. Volgens de argumentatie van de Europese Raad (het besluitorgaan van de regeringsleiders en staatshoofden van de 27 EU-landen) staat vast dat Navalny werd vergiftigd met een zenuwgif uit de novitsjokgroep; dat alleen Russische ‘overheidsinstanties’ toegang hebben tot het middel en dat het ‘in deze omstandigheden redelijkerwijs kan worden geconcludeerd dat de vergiftiging van Aleksej Navalny uitsluitend mogelijk was met toestemming van het presidentieel kabinet’.
In zijn functie, zo stelt de Europese Raad, is Kirijenko verantwoordelijk voor binnenlandse zaken, waaronder politieke groepen en activiteiten. Als zodanig houdt de EU hem verantwoordelijk voor het feit dat Navalny het ‘mikpunt van systematische intimidatie en repressie door de staat’ is. Tijdens zijn reis naar Siberië werd Navalny voortdurend in de gaten gehouden, zo redeneert de EU, en werd onderweg ernstig ziek, waarbij achteraf laboratoria in Duitsland, Zweden en Frankrijk bewijs vonden dat hij vergiftigd is met een chemisch wapen uit de novitsjok-groep. Ook de OPCW, de organisatie voor het verbod op chemische wapens, heeft inmiddels vastgesteld dat er een variant van novitsjok is gebruikt.
Een tweede lid van het kabinet van Poetin die op de sanctielijst is geplaatst, is Andrej Jarin. Hij is hoofd van de afdeling binnenlands beleid en belast met het opstellen en uitvoeren van interne politieke richtsnoeren. Volgens de EU hoort hij tot een taskforce om de invloed van Navalny te ondermijnen door hem in diskrediet te brengen.
De lijst bevat verder de naam van Sergej Menjailo, gevolmachtigd vertegenwoordiger van Poetin in Siberië en lid van de Russische veiligheidsraad. Menjailo wordt doorde Europese Raad verantwoordelijk gehouden voor het ‘aansporen en ondersteunen’ van de mensen die Navalny in Tomsk hebben vergiftigd. Twee onderministers van defensie hadden er volgens de EU voor moeten zorgen dat de voorraden van verboden strijdmiddelen, waaronder novitjsok, vernietigd waren en niet gebruikt konden worden.
Behalve deze zes personen is het instituut voor organische chemie en technologie GosNIIOCHT op de lijst gezet, omdat het novitsjok zou hebben ontwikkeld en de voorraden niet heeft vernietigd, zoals het internationaal verdrag op het verbod van chemische wapens voorschrijft.
Aartsvijand van Navalny
Tegelijkertijd heeft de EU strafmaatregelen uitgevaardigd tegen Jevgeni Prigozjin, een ondernemer die voor het Kremlin allerlei klussen uitvoert. Hij wordt verondersteld de organisator te zijn van trollenfarms en het huurlingenleger Wagner. De EU straft hem omdat hij het VN-wapenembargo tegen Libië zou hebben geschonden. De Wall Street Journal hoorde van Europese diplomaten dat de EU Prigozjin eigenlijk aanpakt vanwege diens conflict met Navalny over diens onthullingen over corruptie van de man die ook wel Poetins Kremlin-kok wordt genoemd. De rechter heeft Navalny een hoog bedrag aan schadevergoeding wegens smaad toegekend, waardoor hij in financiële moeilijkheden kan komen.
Moskous reactie op de sancties luidt dat de EU een ‘opzettelijk onvriendelijk gebaar naar Rusland’ maakt en dat er ‘absoluut geen duidelijke logica’ achter de beslissing steekt. Minister van Buitenlandse Zaken Lavrov dreigt met soortgelijke sancties richting EU en verwijt Duitsland dat het weigerde om Rusland laboratoriumuitslagen en medische gegevens over de vergiftiging te verstrekken.
(Bronnen: Publicatieblad EU, The Bell, Novaja Gazeta, Meduza, The Moscow Times)