Vladimir Boekovski: de man die zich niet liet platspuiten

Vladimir Boekovski, een prominente dissident en mensenrechtenactivist uit de Sovjet-tijd, is zondag 27 oktober op 76-jarige leeftijd in het Engelse Cambridge overleden. Boekovski is vooral bekend geworden als strijder tegen het misbruik in de Sovjet-Unie van psychiatrische behandeling. Anti-sovjet-activiteit werd er gezien als een ‘geestesziekte’ en plaatsing in een psychiatrische inrichting kon gemakkelijk buiten de rechtbank om worden geregeld. Hij leed aan een hartkwaal en onderging enkele jaren geleden al een grote operatie.

Boekovski
Vladimir Boekovski (tweede van links) tijdens het Sacharov-congres in Amsterdam, geflankeerd door Ruud Lubbers (premier van Nederland), Jan Willem Bezemer (hoogleraar Universiteit van Amsterdam en Robert Conquest (Amerikaans historicus). Foto Wikimedia.

Boekovski werd in december 1942 geboren in de Sovjet-provincie Basjkirië, waarheen zijn ouders na de Duitse inval in de Sovjet-Unie waren geëvacueerd. Na de oorlog keerde het gezin naar Moskou terug, waar de 12-jarige Vladimir de dood en bijzetting in het Lenin-mausoleum van Sovjet-dictator Jozef Stalin (1953) meemaakte.

Stalins massa-terreur kwam hierna weliswaar ten einde, maar Boekovski besefte al spoedig dat er geen sprake was van een ‘dooi’, maar juist van een bevriezing of verstening. Stalins opvolgers vreesden inderdaad dat de terreur zich ook tegen henzelf kon keren. Maar voor het behoud van hun macht konden ze ook niet helemaal zonder.

Vanaf 1960 organiseerden Boekovski en een aantal medestanders bijeenkomsten bij het standbeeld van de dichter Vladimir Majakovski in het centrum van Moskou, waar in de Sovjet-Unie verboden poëzie werd gedeclameerd. Hij werd gearresteerd en voor het eerst naar een psychiatrische instelling gestuurd. Alles bij elkaar zat Boekovski 12 jaar vast in gevangenissen, werkkampen en psichoesjka’s.

In 1976 werd hij geruild tegen de Chileense communistische leider Luis Corvalán, die tijdens de staatsgreep van generaal Augusto Pinochet in 1973 gevangen was genomen. In zijn memoires uit 1978 Kasteel tussen vier muren (in het Nederlands verschenen in 1979) noemde hij het ‘een vreemd, nog nooit eerder vertoond handeltje’. Wel vaker werden spionnen uitgewisseld, schreef hij, maar eigen staatsburgers nog nimmer.

Vladimir Boekovski vestigde zich in het Engelse Cambridge, waar hij zijn door vervolging gestaakte studie (biologie) voltooide. Pas in april 1991, onder het bewind van Michail Gorbatsjov, keerde hij voor het eerst naar Rusland terug. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie vroeg de regering van Boris Jeltsin hem op te treden als expert ter voorbereiding van een proces tegen de Communistische Partij van de Sovjet-Unie. Hij kreeg toegang tot de partij-archieven en maakte gebruik van speciale apparatuur om een zo groot mogelijk aantal documenten te scannen, die hij in 1995 ook publiceerde. Het proces zelf liep echter uit op een mislukking en niet op het door Boekovski gewenste ‘Neurenberg’.

Voor de presidentsverkiezingen van 2008 liet Boekovski zich kandidaat stellen door een groep oppositionele politici. Maar de Centrale Kiescommissie wees de kandidatuur van de hand omdat Boekovski bij zijn aanmelding had verzuimd zich als ‘schrijver’ te afficheren. De rechter gaf de kiescommissie gelijk. Dmitri Medvedev werd gekozen en mocht vier jaar als Vladimir Poetins tussenpaus dienen.

Tegenstander van EU

Vladimir Boekovski voelde zich in Engeland bijzonder thuis. Hij was een verklaard tegenstander van de Europese Unie, die hem aan de Sovjet-Unie deed denken. Zijn liefde voor Engeland nam niet weg dat de Britse politie enkele jaren geleden een inval bij hem deed en zijn computer in beslag nam. Daarop trof zij beelden van kinderporno aan. Boekovski hield vol onschuldig te zijn, de beelden zouden door derden, zoals de Russische geheime dienst, zijn ingevoerd. Wekenlang ging hij in hongerstaking. Uiteindelijk maakte de politie aan de vervolging een eind wegens Boekovski’s gezondheidstoestand.

Boekovski kan het best worden herinnerd als een compromisloze strijder tegen wetteloosheid. Democratie betekent niet een comfortabel huis, een mooie auto of werkeloosheidsuitkering, zoals in ‘de verwekelijkte westerse democratieën’ maar al te gauw wordt gedacht, schrijft hij in Kasteel tussen vier muren, ‘maar vóór alles: het recht om te strijden en de bereidheid daartoe’. Hij heeft dat in de praktijk laten zien.

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.