Serie de russische burger Helemaal achterin een kamertje op de redactie van de kritische Russische krant Novaja Gazeta staat het bureau van Nadezjda Proesenkova (37). ‘Als er een bom ontploft zitten wij hier in ieder geval veilig’, grapt ze tegen haar collega die net als zij verslag doet van geruchtmakende rechtszaken. Wabke Waaijer spreekt met haar over persvrijheid, gevaar en haar salaris.
door Wabke Waaijer
Nadezjda Proesenkova op de redactie van Novaja Gazeta. Foto's Wabke Waaijer
Je bent geen typische journalist zei je van tevoren. Waarom niet?
‘Ik vind Novaja Gazeta geen typische krant. In 1999 begon ik hier als stagiaire, ik was derdejaars journalistiek. Ik had toen ook redacteur kunnen worden bij een televisiekanaal waar ik stage liep. Maar ik ben er weggegaan vanwege seksuele intimidatie door mijn leidinggevende, ja nu heel actueel eigenlijk. Ik kon 100 dollar meer verdienen als ik met de regisseur naar de banja ging, de Russische sauna. Dat weigerde ik. Via een vriendin die al bij Novaja Gazeta werkte, kwam ik hier terecht. Eigenlijk wist ik niet precies wat ik wilde, ik was negentien, je hoefde nog niet na te denken. Bovendien was het een andere tijd. Als je tegenwoordig als journalist begint, moet je wel weten of je te maken hebt met propaganda of journalistiek. Maar de jaren negentig kenden onder Jeltsin de meest vrije periode in de geschiedenis van de Russische media. Daarnaast was de krant Novaja Gazeta, opgericht in 1993, nog vrij onbekend toen ik daar in 1999 kwam. Ik kreeg pas in de gaten waarover ze schreven toen de hoofdredacteur mij opdracht gaf om een stapel oude edities door te nemen. Ik las over Tsjetsjenië en over onze journalisten die in 1993 gewoon onderdelen van een atoombom konden kopen in Rusland omdat het er zo’n puinhoop was. Sommige dingen wist ik echt niet dus ik dacht bij mezelf ‘nou, nou!’’
Wat vinden jouw ouders ervan dat je voor Novaja Gazeta werkt?
‘Ik kom uit een doorsnee sovjetgezin, mijn moeder was lerares en mijn vader is militair. Met hem heb ik veel meningsverschillen, bijvoorbeeld over de Krim of Oost-Oekraïne. Ik ben van mening dat de annexatie van de Krim onwettig was en dat de Krim niet van ons is. Mijn vader vindt het als militair belangrijk dat de basis van de Zwarte Zeevloot zich op Russisch grondgebied bevindt. We hebben een paar keer echt ruzie gehad. Daarom hebben we besloten er niet meer over te praten, dat is beter voor ons als gezin. Het is iets van deze tijd. Toen ik begon bij Novaja Gazeta speelden zulke conflicten niet.’
Je zou ook geen typische journalist zijn omdat je niet uitsluitend artikelen schrijft?
‘Ja, ik werk nu achttien jaar voor Novaja Gazeta. Steeds als ik weg wilde gaan werd me weer een nieuwe functie op de redactie aangeboden. Zo ben ik momenteel persvoorlichter. Ik sta de media te woord als er iets gebeurd is en ik zit dus ook regelmatig bij radiostation Echo Mosvky. Gelukkig ben ik in de eerste plaats journalist. Ik doe de eindredactie van de papieren krant die drie keer per week uitkomt. Verder versla ik samen met mijn collega’s de grote rechtszaken zoals over Anna Politkovskaja en Boris Nemtsov. Maar ze sturen mij bijvoorbeeld ook naar Zuid-Korea om de Olympische Winterspelen te verslaan!’
Wanneer ben je in Rusland een typische journalist?
‘Met name de laatste jaren is er een splitsing in de media ontstaan tussen diegenen die propaganda verkondigen en andere journalisten. Dit is een ontwikkeling die al langer gaande is. Na de parlementsverkiezingen van 2011 is er zowel in de maatschappij als in de media een kloof ontstaan. Iedereen wordt journalist genoemd, zij die eerlijk werken maar ook diegenen die propaganda bedrijven. Dat zijn mensen die bepaalde belangen dienen, propagandisten dus en dat kun je natuurlijk geen journalisten noemen. De meeste journalisten behoren tot die laatste groep.’
Welke media raadpleeg je zelf nog?
‘Ik lees Vedomosti om het nieuws te volgen. Die krant probeert nog wel een bepaalde stijl vast te houden ook al is het wel duidelijk dat hun onafhankelijkheid beperkt is. Kommersant lees ik niet meer. Veel nieuws volg ik via sociale media, via de berichtendienst Telegram. Verder is Mediazona een goede website om het nieuws over rechtszaken te volgen.’
Hoe onafhankelijk is Novaja Gazeta en wat is precies jullie relatie met Gorbatsjov?
‘Wij zijn zonder meer onafhankelijk. De redactie beschikt over 76% van de aandelen en 14% behoort toe aan ondernemer Aleksander Lebedev. Op papier heeft Gorbatsjov 10% van de aandelen dus ook hij heeft recht op een winstuitkering maar hij vraagt er niet om. Ach, wij houden van hem en hij van ons. Gorbatsjov komt af en toe nog langs op de redactie. Dit jaar was hij ziek maar vorig jaar was hij nog op ons nieuwjaarsfeestje, verkleed als kerstman!’
'De meeste journalisten zijn propagandisten'
Hoe zit het met de persvrijheid? Welke tendens zie je?
‘Gelukkig is er nooit vanuit het Kremlin gebeld en gezegd "waag het niet hierover te schrijven!" Voor zover ik weet is het de afgelopen tien jaar wel een gewoonte geworden dat de hoofdredacteuren van de staatsmedia iedere vrijdag samenkomen bij de presidentiële administratie. Daar wordt min of meer verteld hoe er gereageerd dient te worden op het nieuws. Verder denk ik dat de manier waarop de regering druk uitoefent op de media is veranderd. Er wordt geen directe censuur uitgeoefend maar er zijn alleen al de afgelopen twee jaar minimaal 130 amendementen toegevoegd aan de mediawet waardoor onze werkzaamheden op subtiele wijze worden ingeperkt. Als wij als onderzoekskrant zouden ontdekken dat een regeringslid geen belastingaangifte heeft gedaan van de tweehonderd huizen die hij bezit dan mogen we daar tegenwoordig niet meer over schrijven. Het is namelijk niet toegestaan om "privé-informatie" te publiceren. Andere voorbeelden zijn het verbod op financiering uit het buitenland en op de verspreiding van extremistische informatie.'
'Formeel is er persvrijheid maar in de praktijk merk je dat die heel erg beperkt is. Het begint bij de mediawetten en het eindigt bij de constante strijd tussen je oren die vele malen erger is dan die wetten zelf. Veel media zullen uit voorzorg niet alles publiceren. Wij krijgen weleens een goed artikel doorgestuurd van journalisten omdat hun eigen redactie die tekst niet durft te plaatsen.’
In hoeverre leggen jij en je collega’s bij Novaja Gazeta jezelf beperkingen op?
’Het is niet helemaal waar als ik zeg dat we alles publiceren. Maar zolang er meerdere bronnen zijn die jouw informatie bevestigen, is er in principe niets dat je weerhoudt om het te publiceren behalve dan de vrees voor een reactie van bepaalde mensen op jouw stuk. Zes collega’s van ons zijn omgekomen vanwege het werk dat ze deden. Een tekst is nooit belangrijker dan een mensenleven, dat beseft onze redactie ook. Je wilt heel graag vrij en onafhankelijk zijn, maar ik denk dat iedereen bij ons weet dat je jezelf soms moet tegenhouden. Het is lastig om een concreet voorbeeld te geven maar er zijn bijvoorbeeld Tsjetsjeense thema’s waarover we niet zullen schrijven.’
'We moeten ons in steeds meer bochten wringen om dingen bij de naam te kunnen noemen'
Is de Novaja Gazeta van 2018 nog wel dezelfde krant als die van 2010? Krijgt de lezer nu minder informatie?
‘Het resultaat is min of meer hetzelfde. Maar we moeten ons in steeds meer bochten wringen en nieuwe manieren vinden om de dingen bij de naam te kunnen noemen. Het vereist meer inspanning maar dat weerhoudt ons niet om de waarheid op papier te krijgen. Sinds Poetin aan de macht is, is de controle op de media steeds erger geworden. Dit is een neerwaartse spiraal. Als krant kun je natuurlijk niet stil blijven staan, je moet je aan je omgeving aanpassen om te overleven!’
Jullie collega Joelia Latynina en haar familie hebben vorig jaar uit veiligsheidsoverwegingen Rusland verlaten. Verblijft zij nog steeds in het buitenland? Kan zij haar werk voortzetten?
‘Ze is nooit opgehouden met werken en kan dat ook vanaf een afstand doen. Maar ze is van tijd tot tijd ook weleens in Rusland.’
Nadezjda onder de portretten van vermoorde collega's
Vijf journalisten en een advocaat van jullie krant zijn gedood. Wat kun je zeggen over de veiligheid van journalisten in Rusland?
‘Helaas zijn er nog altijd mensen die denken dat er met journalisten op gluiperige wijze moet worden afgerekend en er zijn mensen bereid daarvoor te betalen. Dit is een probleem in onze samenleving. Kijk, in vergelijking met de chaotische jaren negentig toen een mensenleven niets waard was, is het veel beter geworden. Maar een mensenleven in Rusland is nog steeds niet veel waard. Er komt hier sowieso veel geweld voor, vooral in de provincie. Het gaat dan vaak om stom geruzie. Je wordt tegenwoordig misschien minder snel gedood vanwege een bepaald artikel dat je geschreven hebt maar vandalistische acties gericht tegen journalisten lijken juist weer te zijn toegenomen. Joelia Latynina en haar familie hebben een gevaarlijke situatie meegemaakt toen haar auto in brand werd gestoken. Het is de vraag hoe je je kunt beschermen. Ik heb sinds de herfst een schokapparaat en pepperspray, dat is in ieder geval iets. Ach, ik probeer er niet teveel mee bezig te zijn anders word je echt paranoïde. Ik ken bijvoorbeeld mensen die om die reden niet meer door de telefoon durven te praten.’
'Ik heb een schokapparaat en pepperspray bij me'
Uit welke hoek komt die dreiging tegen journalisten?
‘Het gaat vaak om hooligans die geen verantwoording hoeven af te leggen voor hun daden. Ze handelen via contacten of met toestemming van de politie.’
Werken ze echt samen met de politie? En in hoeverre kun je daar de autoriteiten verantwoordelijk voor houden?
‘Ja. Er zijn banden tussen nationalistische groeperingen zoals NOD en SERB [radicale, anti-liberale, pro-Kremlinbewegingen, red], de politie en het zogenaamde ‘centrum E’ [anti-extremisme eenheid van het ministerie van Binnenlandse zaken, red.]. Vaak worden hooligans naar de politie gebracht en meteen weer vrijgelaten. De politie handelt niet zelfstandig, die krijgt weer een bevel van bovenaf om zulke mensen niet te straffen. Dit probleem is niet zozeer verbonden met Poetin zelf als wel met het systeem dat hij gedurende al die jaren heeft opgebouwd. Als hij er niet meer is dan zal de situatie niet meteen veranderen. Hervormingen binnen de politie en de rechtbanken zijn nodig om dit op te lossen.’
Denk je er weleens over om Rusland te verlaten? Bijvoorbeeld omdat je bang bent?
‘Ik reis nu veel en er zijn genoeg mooie plekken op de wereld om heen te gaan, ik sluit het daarom niet uit. Maar tegelijkertijd voel ik me een beetje als een arts die gedwongen is om mensen te helpen als hij ter plaatse is en ziet dat zijn hulp nodig is. Je kunt moeilijk onverschillig blijven. Bij mij is het nu eenmaal zo gelopen dat mijn beroep verbonden is met Rusland en met Novaja Gazeta. Je hebt van die talentvolle mensen die onder de palmen kunnen schrijven hoe slecht het leven in Rusland is. Maar ik denk dat je dan de band met het land verliest, je beschrijvingen kunnen dan nooit heel exact zijn. Op die manier kun je de mensen hier niet echt helpen.’
Iets anders, hoeveel verdien je?
‘Bij Novaja Gazeta verdien je sowieso minder dan bij andere Russische kranten. In vergelijking met de Kommersant verdienen we al minder, maar in vergelijking met zakenkrant Vedomosti verdienen we veel minder! Mijn vaste inkomen is 70.000 roebel (1000 euro) per maand en afhankelijk van hoeveel ik schrijf, kan dit oplopen tot 90.000 roebel (1200 – 1300 euro). Ons salaris bestaat uit een vast gedeelte plus een honorarium en eventuele bonussen voor de teksten. De ene maand verdien ik dus meer dan de andere. Ik werk zes dagen per week van elf tot acht. Een gemiddeld basissalaris ligt bij onze krant rond de 60.000 roebel (800 – 900 euro) en je begint met 30.000 roebel (400 euro).’
Is het moeilijk rondkomen als journalist?
‘Ja het is moeilijk. Het komt voor dat ons salaris later wordt uitbetaald als de redactie in financiële problemen zit. Maar in zo’n geval heb ik mijn creditcard! Hoewel mijn broer een geslaagd zakenman is, vind ik het niet fijn om te lenen. Mijn moeder leeft niet meer dus ik ga iedere week bij mijn vader langs om voor hem te koken. Hij stopt me dan altijd wat toe, gewoon omdat hij het leuk vindt. Twee jaar geleden heb ik een éénkamerappartement gekocht. Ik woon nu samen met mijn kat voorbij de ringweg die om Moskou heenloopt, op een uur à anderhalf uur rijden van mijn werk. Mijn broer heeft de hypotheek afbetaald, hem ben ik geld schuldig maar wel rentevrij. Ik dacht dat ik veel meer over zou houden nu ik geen huur meer hoef te betalen, maar dat valt tegen. Sparen lukt niet.'
Nadezjda Proesenkova: 'Sparen lukt niet. Maar ik reis wel veel.'
'Mijn inkomen is gemiddeld, ik behoor tot de middenklasse. Maar als het om grote aankopen gaat dan wacht ik toch liever tot de uitverkoop. Het is soms frusterend om te zien dat hetzelfde paar sneakers hier 15.000 roebel (200 euro) kost terwijl je het in Amerika voor 3000 roebel (40 euro) kunt krijgen. Alles is duurder geworden en ons salaris is niet verhoogd, dat merk ik aan de boodschappen. Wat ik vroeger voor 1000 roebel (14 euro) kocht, kost nu 2500 roebel (35 euro). Ik heb het dan over voeding en schoonmaakmiddelen. Ik weet niet precies wat ik uitgeef. Aan eten ben ik wekelijks rond de 3000 roebel kwijt en aan benzine 1500 roebel. ’
Hou je geld over om te reizen?
‘Ja, ik reis wel veel, ik heb vier weken per jaar vakantie. Ik ga altijd één keer per jaar naar Wit-Rusland om familie op te zoeken. Daarnaast probeer ik nog twee à drie keer per jaar naar Europa te gaan en laatst ben ik in de Verenigde Staten geweest. Reizen is duurder geworden nu de roebel zwakker is. Ik moet meer opzij leggen om op reis te kunnen en dat is lastig want je bent ook veel geld kwijt aan feestjes en uitgaan.’
'Enerzijds is het in Rusland niet zo slecht als men in het Westen denkt, anderzijds zijn sommige dingen veel slechter'
Jij komt regelmatig in de rechtbank voor reportages over geruchtmakende strafzaken. Heb jij ook zicht op het burgerlijk recht? Heeft het zin om je als burger tot een rechtbank te wenden?
‘Als het gaat om civiele zaken en als het grote geld geen rol speelt dan is er meer kans op een eerlijke procedure maar dit is afhankelijk van de regio. In Tsjetsjenië en Krasnodar is het sowieso allemaal maffia, daar wordt alles afgekocht. En de situatie is veel slechter als we kijken naar strafzaken. Het rechtsstelsel is gewoon ontzettend gecorrumpeerd. Vaak is er sprake van een vriendschappelijke band tussen de politie, de openbaar aanklager en de rechter. Wanneer je als verdachte terecht komt in die cirkel dan is de kans dat je schuldig wordt bevonden 99,6%. Bij ons is het aantal vrijgesproken verdachten in strafzaken dus minder dan 1%. Bij civiele zaken ligt dat percentage echter hoger.’
Je hebt ook geschreven over een rechtszaak tegen een demonstrant die tijdens het Navalny protest van 26 maart een politieagent zou hebben geslagen. Daarvoor kreeg hij anderhalf jaar werkkamp. Wat moeten we ons bij die werkkampen voorstellen?
‘De demonstranten van het Bolotnaja-protest van 2012 werden erger gestraft. Die lui kregen zo’n drieëneenhalf jaar strafkolonie. Toevallig ben ik bevriend geraakt met een paar van die jongens. Ik heb ook een bezoek gebracht aan zo’n werkkamp. Het is een groot terrein met verschillende blokken om te werken, te eten en een plek waar men woont, een zogenaamde barak, een lange, smalle ruimte met bedden. Het moeilijkste van zo’n kamp is dat je gedwongen samen bent met vreemden, althans dat zei die vriend van mij. Afhankelijk van de straf kom je in een kamp met een streng of minder streng regime. Ik ken een veroordeelde die nadrukkelijk had gevraagd om een plaatsing in een streng kamp omdat daar tenminste orde heerst. Een ander probleem in die kampen is dat er niet voldoende werkplekken zouden zijn. Het is dus niet altijd mogelijk om te werken ook al zou je op die manier graag de tijd doden. In principe heb je als gevangene ook geen internet maar voor geld kun je daar bijna alles krijgen, dat is niet goed, dat is heel cynisch. De mate van corruptie onder de medewerkers van die werkkampen schijnt ongekend te zijn.’
Ga je stemmen?
‘Ik begin te twijfelen. Navalny was niet mijn kandidaat geweest, hij heeft veel rechtse retoriek. Ik herken me meer in linkse, antifascistische ideeën maar zo’n kandidaat is er eigenlijk niet. Het idee van de protesten van Navalny bevalt me wel, maar niet per se de boycot van de verkiezingen. Zoiets werkt bij ons toch niet. We hebben eigenlijk geen keuze om wel of niet mee te doen. We doen toch al mee met dit systeem of we nu willen of niet, we hebben nu eenmaal zulke verkiezingen.’
Tenslotte, hoe vind je dat de Westerse pers over Rusland bericht?
‘Er zijn vooraanstaande media die de balans proberen te behouden. Maar het viel me op toen ik in Amerika was dat er een soort demonisering van Rusland en Poetin gaande is. Het lijkt net of het Westen het wel fijn vindt dat er in Rusland zo’n absolute schurk met zo’n regime aan de macht is. Maar tegelijkertijd is die anti-Rusland propaganda natuurlijk ook weer een reactie op onze kanalen RT en Spoetnik. Die doen alsof Rusland en Poetin geweldig zijn en alsof de buitenwereld een vijand van Rusland is. Aan de ene kant is alles hier misschien niet zo slecht als men in het Westen denkt en aan de andere kant zijn sommige dingen zelfs veel slechter! Het is in ieder geval niet zo als men het doet voorkomen. Er is genoeg informatie beschikbaar maar te weinig aandacht voor de details die een essentieel verschil maken. Het plaatje is te simpel, over het algemeen is het te zwart of te wit.’