De jonge filosoof Denis Karagodin uit Tomsk heeft de machthebbers de stuipen op het lijf gejaagd door de namen te openbaren van de mensen die verantwoordelijk waren voor de executie van zijn overgrootvader in 1938. Journalist en historicus Sergej Medvedev snapt de reactie. Het noemen van de namen van de dode beulen kan overslaan naar levende medeplichtigen van hedendaagse repressie. Maar het is nodig om politieke vervolging te stoppen.
door Sergej Medvedev
Alarm bij de Kremlin-getrouwe media. In gelid gezet voeren ze het bevel uit om het onderzoek van Denis Karagodin naar de executie van zijn overgrootvader in 1938 door tsjekisten [medewerkers van de geheime dienst, red.] aan te vallen.
‘In liberaal-nationalistische kringen is onlangs een nieuwe held opgestaan’, schrijft persbureau Ria-Novosti hatelijk. ‘Deze man heeft een echte anti-sovjet heldendaad verricht: hij heeft de namen van alle betrokkenen bij de vervolging van zijn overgrootvader vastgesteld.’ De kranten Izvestia en Komsomolskaja Pravda deden mee aan de aanval, maar het verst van allemaal ging presentator Konstantin Semin van het tv-programma ‘Agitprop’ op Rossija 24. Hij zei letterlijk, dat elk gesprek over het trauma van het verleden een poging is om de staat te ruïneren en dat het uiteenvallen van de USSR begon bij het neerhalen van het standbeeld van Dzerzjinski [eerste leider van de sovjet-geheime dienst Tsjeka, wiens beeld in augustus 1991 neergehaald werd, red.].
Je zou denken, wat is er zo bijzonder aan Karagodins publicatie van de namen van degenen die betrokken waren bij het vermoorden van zijn voorvader, als ze allemaal allang overleden zijn en de zaak wegens verjaring is gesloten? [Over het onderzoek van Karagodin schrijft Egbert Hartman op zijn blog, red.] En waarom zou het voor de machthebbers gevaarlijk zijn dat Memorial onlangs de ‘lijst van Andrej Zjoekov’ heeft gepubliceerd met gedetailleerde gegevens over 40.000 medewerkers van de NKVD [opvolger van de Tsjeka onder Stalin] van 1935 tot 1939, een soort 75-jaar oude Wikipedia van de NKVD?
Stepan Karagodin (foto archief Denis Karagodin)
In wezen hebben deze gegevens slechts een academische en historische betekenis en horen geen juridische geldigheid te hebben. Maar de haast waarmee de propagandisten van het regime de zaak-Karagodin en de lijst van Zjoekov attaqueerden, laat zien dat deze herinneringsdocumenten een vinger op de wonde legden, dat ze precies de verborgen pijnplek aanraakten van de staatsterreur.
Anoniem geweld
Het bijzondere van onze situatie is dat het geweld anoniem is, een permanent onderdeel van de macht, opgelost in de maatschappij als een constante van het Russische bestaan, onuitroeibaar, net als het koude klimaat. Anoniem waren de vonnissen van de trojka’s [driemanschappen die tijdens de Grote Terreur in 1937-1938 in opdracht van de NKVD en in het geheim politieke vonnissen velden, red.] en de namen van de executiepelotons; de namen van de ondervragers en de aangevers zaten verborgen in de archieven van de KGB. Na 1956 gold in de USSR een stilzwijgende afspraak dat de rehabilitatie van de slachtoffers van het stalinisme weggestreept werd tegen de anonimiteit van de uitvoerders van de terreur.
De KGB censureerde nauwgezet alle informatie over vervolging, in de dossiers van de slachtoffers werden de namen van ondervragers en aangevers onleesbaar gemaakt, nabestaanden kregen dossiers te zien waarin pagina’s waren dichtgeplakt of eruit gescheurd. Men vond dat het besluit van rehabilitatie genoeg was om iemand genoegdoening te geven: iemand was in leven gebleven (variant: doodgeschoten, maar zijn/haar goede naam was in ere hersteld), en godzijdank. In omstandigheden waarin een permanente dunne lijn bestaat tussen de kans op leven of dood werd een staat die niet executeerde al als een enorme zegen beschouwd.
‘Je zou iedereen bij naam willen noemen,’ schreef Anna Achmatova in haar gedicht Requiem, maar daarbij droomde ze alleen over de slachtoffers, over de uitvoerders ging het niet. Onder Chroesjtsjov riepen aanklagers die zich met rehabilitatie bezighielden NKVD-verhoorders ter verantwoording, maar bestraft werden slechts enkelingen. De meesten kregen een disciplinaire straf: ontslag, afnemen van pensioen of rang. Volgens de historicus Nikita Petrov werden er onder Chroesjtsjov hooguit honderd leidende functionarissen van de NKVD voor de rechter gebracht. Onder Brezjnev en Gorbatsjov werd deze vervolging gestaakt, er werden een paar personen ontmaskerd, zoals bijvoorbeeld de verhoorder Aleksander Chvat die de beroemde botanicus Nikolaj Vavilov had gemarteld of generaal-luitenant Vasili Blochin, die persoonlijk 10.000 tot 15.000 mensen had doodgeschoten, maar dat waren enkele gevallen zonder enig juridisch gevolg.
Krampachtig zwijgen
De beulen en slachtoffers leefden zij aan zij verder, ze kwamen elkaar op straat en in de rij tegen, en dronken zelfs soms samen een borrel in de anonieme ruimte van het ‘sovjet-volk’, met middenin een gigantisch zwart gat met de naam ‘repressie’. Iedereen liep daar omzichtig omheen, een staatsfunctionaris net zo goed als een particuliere familie. Over het thema werd krampachtig gezwegen.
De samenzwering van het verzwijgen legde een hypotheek op voortzetting van terreur. Net zo anoniem als het vliegwiel van de stalinistische repressies draaide, zo ging de vervolging door van dissidenten in de USSR onder Brezjnev, en startte de machine van de ‘strafpsychiatrie’ [politieke tegenstanders werden onder Brezjnev opgesloten in klinieken en ‘behandeld’ alsof ze psychiatrische patiënten waren, red.]. Tegenwoordig worden wij geconfronteerd met anoniem geweld van de wetshandhaving, waarbij marteling de norm is geworden en alleen enkele gevallen naar buiten komen, zoals de martelingen in een politiebureau van Kazan, de zaak-Magnitski [advocaat van investeerder Bill Browder, die na de ontdekking van fraude van Russische belastingambtenaren werd aangeklaagd en in 2009 in voorarrest stierf, red.] , de zaak-Dadin [gevangen burgeractivist die in 2016 brief naar buiten bracht waarin hij klaagt over mishandeling, red]. In honderden andere politiebureaus, isolatiecellen en werkkampen wordt volstrekt anoniem geweld gepleegd.
Graf van Sergej Magnitski (foto Wikimedia)
Huiselijk geweld
Net zo als in duizenden Russische huizen, waar elke dag, elk uur vrouwen het slachtoffer worden van huiselijk geweld (in Rusland sterven volgens officiële cijfers dagelijks 40 vrouwen door geweld, maar hoeveel sterfgevallen door medici en agenten als gevolg van een andere oorzaak worden geregistreerd, mag Joost weten). Maar dat wordt normaal gevonden, het wordt niet benoemd en blijft anoniem, het is ongebruikelijk om erover te praten en het bij de politie te melden. Nu ligt er een wetsvoorstel bij de Staatsdoema, dat huiselijk geweld decriminaliseert, uit de strafwet haalt en er slechts een 'overtreding' van maakt. Slechts af en toe worden er gevallen bekend via de sociale media, zoals onlangs in Orjol, waar de politie weigerde een meisje te helpen en beloofde ‘haar lijk te zullen beschrijven’, als ze zou worden vermoord – en inderdaad, een halfuur later sloeg haar partner haar dood.
Het probleem is dat in Rusland geweld een sociaal geaccepteerde norm is, een manier om problemen en ruzies op te lossen, een manier van samenwerken van de machthebbers en de bevolking, van mannen en vrouwen, van ouders en kind, van leraar en leerling. Daarom is het noodzakelijk geweld te ontdoen van zijn automatisme en anonimiteit. Het moet benoemd worden, aan iemand toegeschreven en veroordeeld.
Flashmob
Onze maatschappij wordt volwassener en begint over geweld te praten: in 2016 was er een flashmob #Ikbennietbangtevertellen, waarbij vrouwen voor het eerst gingen praten over hun ervaringen met dagelijks seksueel geweld en vernedering; er was het schandaal met een school in Moskou, waarbij voor het eerst de namen van leraren werden genoemd, die relaties waren aangegaan met hun leerlingen. De raadselachtige verzamelaar Andrej Zjoekov, die 15 jaar lang briefjes en personeelsdossiers van NKVD-medewerkers uit de jaren 1930 kocht, gaf aan het eind van het jaar zijn lijst aan Memorial ter publicatie. En de onverschrokken filosoof uit Tomsk, Denis Karagodin, had na vier jaar zeuren alle namen van de medewerkers, die zijn overgrootvader hadden veroordeeld en doodgeschoten, de hele misdadige bende, in kaart gebracht: van de chauffeur van de arrestatiewagen en de NKVD-typistes tot en met Jezjov [hoofd van de NKVD tijdens de Grote Terreur, red.] en Stalin. Namen worden genoemd, de keten van zwijgen wordt verbroken, de maatschappij verliest haar mafiose ‘omerta’.
Dat is belangrijk, want de Russische geweldscultuur rust op twee pijlers: op het recht van de sterkste en het zwijgen van de zwakkere en de tweede is niet minder belangrijk dan de eerste. Weet u nog hoe iedereen de vrouwen aanviel die hun mond opendeden over verkrachting en harassment: ze zijn zelf de schuld! Moeten ze maar niet provoceren! Belangrijker nog voor het begrip van de complexen en angsten van de moderne Russische maatschappij is het ‘zwijgen van de lammeren’ over hun beulen, het weren van het aanstippen van het thema Stalin-terreur.
Meteen na de publicatie van de Zjoekov-lijst op internet en de posts van Denis Karagodin met de namen van de moordenaars, kwamen er reacties dat het verleden niet moest worden besmeurd en het evenwicht niet verstoord. Ex-Doemalid en adviseur van de Nationale Garde Aleksandr Chinstein prees in de krant Moskovski Komsomolets de NKVD-eenheden en overlaadde diegenen met kritiek, die ‘ons recent verleden wil scheiden in zwart en wit’. De journaliste Natalja Osipova schreef in een column met de veelzeggende kop ‘Ik ben bang voor rechtvaardigheid’, dat ze openbaarmakingen vreest. Ze herhaalde de geliefde stelling van Russische propagandisten uit het postmoderne tijdperk: iedereen zijn eigen waarheid, zijn eigen versie van de werkelijkheid, zijn eigen lijst van schuldigen en martelaren – en eindigde met ‘beter een slechte vrede dan een goeie burgeroorlog’.
Mistige wereld van opportunisme
De oproep tot vergeving en verzoening tussen de nakomelingen van de beulen en slachtoffers is een typisch Russische manier om een probleem op te lossen: niet via de wet maar via het idee, door de verantwoordelijkheid weg te halen uit het juridisch domein en de mistige wereld van ethiek en politiek opportunisme binnen te leiden. Terreur is als een kleverige laag over de maatschappij en de geschiedenis uitgesmeerd, zodat het lijkt alsof iedereen medeplichtig is en een ieder tegelijk schuldig en onschuldig. Bij wijze van geneesmiddel wordt een zoete illusie voorgesteld van algemene boetedoening en vergiffenis, een postapocalyptisch uitwissen van het geheugen, waarbij de leeuw en het lammetje bij elkaar liggen te slapen, de nakomelingen van slachtoffers en beulen elkaar omhelzen en de Russische geschiedenis weer begint met een schone lei.
Karagodin echter snijdt de kwestie niet vanuit ethisch maar vanuit juridisch gezichtspunt aan: als de staat mensen heeft gedood volgens een duivelse quasi-wettige casuïstiek, laat hem dan nu wettig verantwoording afleggen. Vanwege de onontwarbaarheid en anonimiteit pikt hij namen van uitvoerders en medeplichtigen van de terreur eruit. Daarom is hij gevaarlijk voor het systeem, dat berust op de anonimiteit van de terreur en het zwijgen van de slachtoffers, zowel in het verleden als in het heden.
Namen noemen is besmettelijk
De bewakers van het systeem begrijpen heel goed dat, als je de namen van de dode beulen begint te openbaren, dat proces overslaat naar levende medeplichtigen van terreur. En ja, hoor, in de publieke ruimte verschijnt de voor de elite zo pijnlijke ‘Magnitski-lijst’ [lijst van Russische functionarissen die door het Amerikaans Congres verantwoordelijk worden gehouden voor Magnitski’s dood, red.] Niet voor niets is het sluiten van deze lijst een van de eerste eisen van Poetin aan de nieuwe Amerikaanse regering. Nu vraagt het Europees parlement om een ‘Dadin-lijst’ met concrete namen van de mensen die betrokken zijn bij de vermeende mishandeling van de burgeractivist Ildar Dadin in het Karelische werkkamp Segezj.
Eenzelfde weg volgt Aleksej Navalny, die van plan is om rechter Sergej Blinov van de districtsrechtbank in de stad Kirov voor het gerecht te slepen, vanwege een gerechtelijke dwaling bij zijn vonnis in de Kirovles-zaak. [Oppositie-activist Navalny werd in 2013 veroordeeld voor het ontvreemden van partijen hout. Zijn proces is oneerlijk bevonden door het Europees Hof van de Rechten van de Mens. De zaak wordt nu opnieuw behandeld, red.] Net als bij de stalinistische beulen is een gewone rehabilitatie van het slachtoffer niet voldoende. Het is noodzakelijk om de misdadige handelwijze van een concrete uitvoerder van de vervolging te kwalificeren en indien mogelijk te bestraffen. Maar dan duiken er voor de Russische autoriteiten risico's op aan de horizon, met betrekking tot de Krim, de Maleisische Boeing, de oorlog in Oost-Oekraïne en een reeks andere interessante onderwerpen uit de jongste Russische geschiedenis. Elk daarvan draagt juridische gevolgen voor zeer veel ambtenaren, tot aan de hoogste staatsdienaren – precies zoals Karagodin Jozef Stalin medeplichtig maakt aan de moord op zijn overgrootvader.
Onderzoeker Denis Karagodin (foto Denis Karagodin)
Als je aan het draadje trekt van een enkele casus van een graanverbouwer die in 1938 door tsjekisten werd vermoord, kun je langzaam maar zeker het hele web van anonimiteit en leugens ontrafelen. Daarom zijn de machthebbers bang voor het ‘Karagodin-effect’, en laten ze hun propaganda-herdershonden op hem los. Maar een andere weg naar de toekomst dan de juridische is er niet. Het land heeft veel te lang geleefd met een illusoir welbevinden en dievenwetten (waarachter zich als regel eigenbelang verschuilt). Er zal een tijd komen dat we bij de wet leven en een juridisch oordeel vellen over de Stalin-terreur en zijn uitvoerders, zoals in een groot aantal westerse landen het ontkennen of goedpraten van de Holocaust strafbaar is. Zonder die juridische helderheid ten aanzien van het stalinisme in het verleden en politieke terreur in het heden zal in Rusland geen burgervrede mogelijk zijn, niet onder de huidige regering en niet daarna.
Blog van Denis Karagodin (in Russisch)
Dit artikel werd eerder gepubliceerd op Republic.ru