Zwarte anti-utopie van Sorokin trekt volle zalen en gemengde kritieken

Theatercoryfee Mark Zacharov (83) heeft het aangedurfd de dystopie Een dag van de opritsjnik van schandaalschrijver Vladimir Sorokin op de planken te zetten. Sorokin schildert een inktzwart beeld van een Rusland in een orgie van bloed en geweld. Er werd reikhalzend naar uitgekeken. Het resultaat is een compromis, dat toch veel tongen in de kunst-scene in beweging heeft gezet.

Opritsjnik Lenkom MoskouEen dag van de opritsjnik (foto Lenkom)

door Eva Hartog Skorobogatova

Voor het kantoor van Mark Zacharov staat een rij. Twee bloedmooie actrices staan nog net niet te trillen op hun benen terwijl ze wachten op een handtekening van de inmiddels 83-jarige artistiek directeur van het beroemde Lenkom theater in het centrum van Moskou.

Zacharov wordt gezien als een van de grondleggers van het moderne Russische theater. Onder zijn leiderschap werd het Lenkom een van de meest prestigieuze theatergezelschappen in het land. Menig acteur werd dankzij hem een ster.

Vanwege zijn leeftijd is het lang stil geweest rondom hem, maar zijn vertolking van Een dag van de opritsjnik, gebaseerd op het gelijknamige boek van de Russische schrijver Vladimir Sorokin (in Nederlandse vertaling verschenen bij uitgeverij Douane), heeft hem weer in het centrum van de belangstelling geplaatst. Het is Sorokins meest uitgesproken politieke werk. In een grimmig anti-utopisch beeld van Rusland in 2026 laat Sorokin zijn hoofdpersoon Andrei Danilovitsj Komiaga moorden, verkrachten en liegen uit naam van een gevreesde almachtige Heerser.

Dat juist Zacharov zijn vingers wilde branden aan dit controversiële werk, waarvan de parallellen met het huidige Rusland niet ver te zoeken zijn, kwam voor velen als een verrassing. Waar sommige theater-collega’s uitgesproken politieke posities innamen, hield Zacharov zich altijd op de vlakte. Als zijn fantasievolle parabels al een politieke boodschap hadden, dan bleef die vooral impliciet.

Uitverkochte zalen hopen nu te zien wat de kruisbestuiving tussen het enfant terrible van de Russische literatuur en de lieveling van het theater kan brengen. Een compromis, zeggen de meeste recensenten. Maar wel een compromis dat de verschillende visies op de rol van kunst in het huidige Rusland duidelijk maakt.

Het perspectief van de dader

De titel van Sorokins boek refereert aan het ooit opzienbarende verhaal Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj van de dissidente schrijver Alexander Solzjenitsyn. Maar terwijl dat verhaal onsterfelijk werd door voor het eerst de slachtoffers van de Sovjet-terreur een stem te geven, kruipt Sorokin juist in de schoenen van de dader.

Vanaf het moment dat Komiaga 's ochtends wakker wordt gebeld (zijn ringtone is een 'gil, gejammer en het gerochel van de dood') begint zijn dollemanstocht van bruut geweld, drugs en seks. Komiaga behoort tot de top van de opritsjnina, zoals de geheime politie onder tsaar Ivan de Verschrikkelijke heette. Hij moordt, verkracht en liegt zonder genade en krijgt er rijkdom en een gevoel van uitverkorenheid voor terug. Het woord opritsjnik wortelt niet voor niets in het oud-Russische woord voor 'apart'.

Mark Zacharov foto Kirill IskoldskyToneelregisseur Mark Zacharov (foto Kirill Iskoldsky)

Sorokins boek dateert uit 2006. De schrijver leek te suggereren dat Rusland al in de nabije toekomst een land zou worden waar hypermoderne technologie zou samengaan met middeleeuwse onderdrukkingsmethoden. In het boek worden bevelen voor barbaarse razzia’s en verkrachtingen doorgegeven via futuristische mobilovs (mobieltjes met hologrammen) . De happy few racet door Moskou in suppersnelle Mercedovs, met een vers afgehouwen hondenkop op de motorkap, want terreur vormt de basis van hun macht.

In 2017 zijn er in Moskou nog geen Mercedovs waargenomen. En toch, zegt Sorokin, verschilt het huidige Rusland in essentie niet veel van zijn anti-utopie.

In Sorokins boek ligt alle macht in de handen van één leider, zijn kerk en staat niet van elkaar te onderscheiden, wordt er constant jacht gemaakt op zogenaamde landverraders en moet een muur Rusland beschermen tegen het corrupte Westen. 'Er zijn niet genoeg bakstenen en metselaars om een fysieke muur te bouwen. Maar in de hoofden van vele Russen bestaat een psychologische muur die even sterk is', zei Sorokin in een interview met Colta.ru.

Net als in de anti-utopie is in Rusland inmiddels het gebruik van scheldwoorden (in de media en de kunst) strafbaar gesteld, misschien niet met zweepslagen maar wel met een hoge boete. En lang voordat de Oekraïense crisis losbrak en Rusland een importverbod uit het Westen introduceerde in antwoord op de westerse sancties, was Sorokins Rusland al geobsedeerd door het thema van 'vervangende import' als stimulans van de eigen economie. En dan hebben we het nog niet eens over Poetins neiging tot autocratie en de groeiende invloed van het conservatisme van de Russisch-orthodoxe kerk.

Zacharovs waarschuwing

Ook Zacharov ziet het verhaal als een voorbode, al is zijn enscenering eerder een waarschuwing voor de verre toekomst dan een aanklacht tegen het heden. Zo schrijft de artistiek directeur in een voorwoord in het programmaboekje: 'Sorokins fantasmagorieën zouden werkelijkheid kunnen worden als we niet leren onderscheid te maken tussen ziekelijk sadisme en de lichtere kanten van de Russische ziel, als we tirannen gaan eren en standbeelden voor hen gaan oprichten.' Het lijkt een zinspeling op een controversieel standbeeld van Ivan de Verschrikkelijke dat vorig jaar ondanks luidruchtige protesten werd onthuld in Orjol.

En toch, suggereert Zacharov, is het nog niet te laat.

Opritsjnik Lenkom ZacharovEen dag van de opritsjnik (foto Lenkom)

Als het doek opgaat, wordt er in grote cijfers aangegeven dat het verhaal zich afspeelt in 2137, veel verder in de toekomst dan bij Sorokin. Dat maakt Zacharovs versie meteen een stuk minder politiek gevoelig dan het origineel. Terwijl het voor Russen nog denkbaar is dat Poetin of iemand uit zijn kring in 2026 de touwtjes nog steeds in handen heeft, dan schopt Zacharov de bal veel verder vooruit. Of, zoals de staatscultuurzender TvKultura droog opmerkte: 'Als er al zoiets met ons land staat te gebeuren, dan waarschijnlijk niet snel, en zelfs als het wel binnenkort is, zal het eerder grappig zijn dan eng.'

Sorokin is als Gogol

Dat het stuk vooral als humoristisch wordt gezien, is geen toeval. Als ik Zacharov spreek op zijn kantoor met donkerhouten vloeren en een hoog plafond, verzet hij zich met passie tegen het beeld van Sorokin als hopeloze cynicus. 'Sorokin is een unieke persoonlijkheid en heeft een geweldig gevoel voor humor', zei de regisseur. Daarmee wil hij Sorokin opnemen in het rijtje van de grootste namen in de Russische literatuur, en in het bijzonder de vergelijking maken met Nikolaj Gogol. 'Bij Gogol lijkt de situatie in Rusland misschien wel hopeloos, maar zijn houding ten opzichte van zijn hoofdpersonen en hun levensomstandigheden is zo komisch dat je dit alleen maar kunt zien als een optimistische noot.'

'Neem bijvoorbeeld zijn Dode Zielen,' zegt Zacharov. 'Hij schreef en schreef over verschrikkelijke mensen maar barst dan opeens los met een lyrische passage waarin hij de Russische troika vergelijkt met een vogel die niet is bij te houden op zijn vlucht. Dat is prachtig. Sorokin beheerst diezelfde vorm van diepe humor. Maar soms is het ook schokkend, waardoor zijn werk niet door iedereen even goed wordt ontvangen.'

Dat is voorzichtig geformuleerd. Sorokin schuwt geen enkel taboe: kannibalisme, poep- en plas-folklore, homoseksualiteit, harde seks, ze passeren allemaal de revue. Ook speelt hij met politieke gevoeligheden. In zijn boek Goloeboje Salo (Blauw Spek) heeft een kloon van Chroesjtsjov bijvoorbeeld anale seks met een kloon van Stalin. Niet iedereen kan daarom lachen, en vooral de overheid niet.

In de sovjet-tijd was Sorokins werk alleen verkrijgbaar als samizdat (ondergrondse literatuur). Nu liggen zijn boeken gewoon in de winkel. Maar hij staat nog steeds onder druk. In 2002 openden de autoriteiten een onderzoek naar hem na klachten over de 'pornografische' inhoud van zijn boek. Het onderzoek werd stopgezet, maar de waarschuwing was duidelijk: in het huidige systeem riskeert Sorokin met zijn boeken een gevangenisstraf.

Sorokin werd al vroeg een mikpunt van de Russisch-orthodoxe activisten die de afgelopen jaren steeds vaker tentoonstellingen, films en theatervoorstellingen verstoren omdat die de 'gevoelens van gelovigen' zouden aantasten (een strafbaar feit in Rusland). In één van de meer ludieke protestacties (die een scène uit een van Sorokins boeken had kunnen zijn) installeerde een groep jeugdactivisten in 2002 een groot neptoilet in het centrum van Moskou, om Sorokins teksten er demonstratief door 'weg te spoelen'.

In een toespraak op het jaarlijkse Theatercongres, eind vorig jaar, hekelde regisseur Konstantin Raikin 'groepjes misselijkmakende mensen die met illegale misselijke methodes voor de zedelijkheid vechten.' Hij riep op tot verzet tegen de 'bemoeizucht van het ministerie van Cultuur' met de kunsten en de 'vloek van de censuur die Rusland al eeuwen teistert'. Tientallen prominente culturele figuren en activisten tekenden na afloop van zijn speech een protestbrief tegen censuur. De naam van Mark Zacharov stond er niet bij.

Maar ook Zacharov heeft persoonlijke ervaring met censuur. Het stuk waarmee hij doorbrak als jonge regisseur in 1967 werd door de toenmalige minister van Cultuur verboden. 'Sorokin heeft te lijden onder serieuze achtervolgingen, en dat verbindt mij met hem,' zegt Zacharov daarover. 'Ook ik kom uit een tijd toen censuur en ideologische druk heel zwaar wogen op het bewustzijn, ons brein en elke vorm van creatieve expressie.'

Subtiliteit en humor

En toch kiest Zacharov voor subtiliteit en humor, waar Sorokin frontaal de confrontatie aan gaat. In zijn enscenering ontbreekt bijvoorbeeld één van de meest provocerende scenes uit het boek, waarin alle opritsjniki (geheim agenten) deelnemen aan een homoseksuele groepsorgie. Ook wordt in het toneelstuk alleen zijdelings gerefereerd aan het brutale geweld en drugsgebruik, dat in het boek in detail wordt beschreven.

Dat is, waarschijnlijk, voor een deel uit voorzorg. In 2015 werd een varkenshoofd tegen de deuren van het Tsjechov-theater gegooid met daarop in stift de naam van directeur Oleg Tabakov, die een stuk van Oscar Wilde opvoerde. Datzelfde jaar werd ook Wagner's opera Tannhäuser in Novosibirsk afgelast. De theaterdirecteur werd ontslagen na aanhoudende protesten van religieuze activisten.

Maar, zeggen recensenten, tussen Sorokin en Zacharov bestaat ook een filosofisch verschil.

Sorokin behoort tot een groep artiesten die gelooft dat het hedendaagse Rusland al een dystopie is. De enige rol van kunst in zo’n wereld is de Rus 'geen rust gunnen, hem op z’n zenuwen werken, zodat hij in ieder geval niet in slaap valt', schrijft cultuurcriticus Andrei Arkhangelsky in de krant Kommersant. Zacharov, daarentegen, hoopt een politieke boodschap te combineren met optimisme.

Het verschil tussen die twee visies is nergens voelbaarder dan in het slot van hun werk. Als in Sorokins boek de nacht valt, ploft Komiaga in zijn bed, waar een bediende hem al ligt op te wachten. Moe en voldaan wijst hij haar seksuele avances af terwijl hij langzaam wegzakt in een droom over de heilige missie van de opritsjnina. Voor de lezer is de boodschap duidelijk: 'De dag van de opritsjnik' was maar 'een dag als elke andere'. Om te snappen wat er met Komiaga en Rusland staat te gebeuren, kun je net zo goed weer bij bladzijde 1 beginnen.

Vladimir SorokinVladimir Sorokin (foto Wikimedia)

Mark Zacharov bedacht voor zijn voorstelling een geheel nieuw einde. Hand in hand met een vrouw die hij eigenlijk had moeten verkrachten en vermoorden maar waar hij verliefd op is geworden, rent Komiaga het licht tegemoet. Hoewel onduidelijk blijft of hij het verraad aan de opritsjnina zal overleven, is hij vanuit moreel oogpunt gered. Bij Zacharov staat Komiaga 's ochtends op als opritsjnik maar is hij tegen zonsondergang een mentaal vrij mens geworden.

'Sorokin zocht en vond de opritsjnik in een doorsnee iemand die lijkt op ieder van ons. Zacharov heeft nog hoop in de opritsjnik de mens te ontdekken,' zo resumeert criticus Anton Dolin van cultuurwebsite Afisha.ru

De recensenten lijken ietwat teleurgesteld. Maar de mensen in de uitverkochte zalen en wachtend buiten Zacharov’s kantoor lijken hem zijn optimisme te hebben vergeven.

 

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.